a aquél (aquella) : imani a cada uno : mandani a cielo abierto : teronchikukua, teronchini ¿a dónde vas? : naniri? a escondidas : jirikuarhini, sipatekuarhu a ése (se refiere a alguien) : indeni a éste (al referirse a algo) : íni a este (esta) : arini a estos : íchani a la medida : sésku, sérikata, sési pakarakuni a las apariencias : arhikuarhikuechani a las doce del día : teroxutini a lo mejor : petsa a media noche : terokani chúri a medio barranco : terokani kauarhu a medio día : teroxukua a medio llano : teropekua a medida : sesku a nosotros : juchantsïni a otros : máteruechani a sabiendas : miteparini, mitepani ambe, janhaxkani a su medida : pakarakuni a tantos meses : axani kutsi a ti : t’úngeni a tiempo : sesku a todos : iáminduechani a usted : t’úngeni abajeño : jurhío anapu abajo : kétsekua abanicar : parakatarani abanico : parakatarakua, tarheanharhikua abandonar : jurhákuni, jurhákuntani abandono : jurhákuskata abaratar : ambe jukaparhani abarrotar : uinirani, uininharhitani abarrotero : ataranstini, insïpikorheni abastecimiento : tánakorekua, jatsikorhekua abatimiento : k’uatakuarhekua, jerérhekuarhu abatir : uandakiantani, k’uasïkuni, jotani ka atani abdicar : sïpakorheni abdomen duro : chopeorha, k’uparata abecedario : kararakuecha abeja : uauapu (apis mellifica) abeja negra : turhikata abeja reina : tínakua abejorro : kaparhi (apis bumbus) aberración : no sési asi aberrar : tsínjeni, mirínarhini, miríndani abertura : penchumikua, mítakata, pothótokua, jarhankurhini abeto : t’ukumbu (abies religiosa) abierto : mítokorheni, mítakata abigarrado : ikuichikuinjasï abigarrar : atantani mamari jaxi abismo : jauanikuarhu, jauanhekua ablandador : k’uataperi, k’uakuátaperani ablandamiento : k’uataperakua, k’uakuátaperaskua ablandar : k’uataperani, k’uakuátandini ablandar la masa : tsïkarani abobado : tandosï, xexemindi, puninhankata abobar : tandosï uni, xexemikuni abochornar : aparhekorheni abogado : acháti erachi, akurhepesï abogados (plural) : akurhepesïcha abogar : kuápini, pakarakuni, kuakutani abono (estiércol) : terenda abominar : no sési, sénjani, ikiásïpini abonar : terenda jatsirhani, arhinmeiápini abordar : jatani, uekarukuni, uakaruni abordar un vehículo : uanánorokuni abortar : no piarakuni, uatseni abortar (en animales) : uakopani, ts’itani abrasar : kamatani, kurhitani abrazar : kamáchapeni, kamánarhini abrazar niños : sapichuni kamánarhini abrazo : kamáchakuperakua abrevadero : itsïmatakua uákaxichari abrevar : itsïmakuani abreviación : sapichu untanikua abreviado : saninkuentani abreviar : untani abrigado : órhekorhetini, jukakurhitini, órhetakurhitini abrigar : órhetani abrigo : órhetakua abrigo bordado : kotorhina abril : abril abrir : cháuani, mítani abrir la boca : arhatani, penchumikua mítani abrir las alas : piraxuarhantani, k’exi mítani abrir los ojos : éskua mítani, éskantani abrir mazorcas : t’iruteni abrochar : pitárakuni, minhantani abrojo : tembúndukua, chekamikua abrumar : kuatarhipeni abrupto : no sési janténi absorber : antsitani, xurhundini, xurhurukuni, itsuni absorber agua : itsï itsúni, xurhurukuni abuchear : teresïmutani abucheo : teresïmukua abuela : nanita, nana k’eri abuelo : tatita, tata k’eri abuelo paterno : tata k’eri juchi, tatemba juchi abulia : xepekua acá : ixuani acabado : k’amarati, k’amakorheni, k’amakukata acabar : andakuntani, k’amarani acabar de trabajar : k’amarani anchikorheni acabarse : k’amakurhini acaecer : úkorheni acahual : jurhiata erangu (helianthus annus) acalambrarse : tsikúmikuni, xuxurhikurhini, xinhuari pirani acalorar : tsándini Acambaro : Akambarhu (Lugar de los magueyes) Acambay : Akambari (Lugar de magueyes) Acariniro : Akarhinirhu (Lugar en el chayotillo) accidentado : atakuareni, atakurhiniri accidentar : atakuarerani atakurhini accidentarse : atakuareni accidente : atakuarheku acedo : xaripiti, xarhipirhutani aceitar : tamantani aceite : tamantakua aceptación : jiakurhikua acercar : andaparhakuni acercarse : andaperakuarhani, andarhierani acercarse a alguien : angatani, andarani materima acercarse a la calle : andaruerani acercarse a un pozo : andamukuarani acercarse al manantial : andamukuarani acercarse al pozo : andarhukuerani acercarse aún árbol : anatani acero : tiámu ácido : xarhipiti acne : atsïmekua acompañamiento : pámbikua acompañante : pámpiri acompañarse : pájperantani aconsejar : arhiarhitani, arhijtsïkuani acontecer : úkorheni acordarse : míakurhini acostado : apúnditini, apúpini acostarse : apújtsïkuni acostarse boca abajo : apúpini kapitini acostarse boca arriba : apúpini terumu acostarse con personas : apúpini texurhini acostarse de lado : apúndini texurhituni acostarse en varios lugares : apúpini nanirhu acostumbrado : p’indekata acostumbrarse : p’índerhini, p’indeni actividad : ánchekorheta actualizarse : jorhenguarhini acuerdo (plática) : uandontskuarhita acuerdo : pakatperakua adelante : orhepatini adelanto : kuánperata adelgazar : iurhutseni, ts’inimperani adentro : inchareni adentro del agua (o líquido) : inchamikua adherir : matani adherir en el techo : mánchini adherir en la pared : mánharhitani adherirse : mákurhini adiós : nipa, amberhi uxaki administración : anchikuarhekua sesi panikua administrar : anchitakua sesi pani admitir : jakajkuni adobe : iauarhi adolescente (mujer) : uarhi ché adolescente (varón) : ché, móchati adormecerse de la boca : xuxumuni adormecerse de la cara : xuxunharhini adormecerse de los pies : xuxundurhani adormecerse del estómago : xuxurhani adormecimiento de la espalda : xúparhani adormecimiento de la mano : xuxujkurhani adormecimiento de las piernas : xuxujtarhani adornar (la calle) : pirirantani adornar : újpakuni, úmukuni adornar los cuernos (de animales) : matojtsïkuni adosar : kápakuni adueñarse : mínguarhini adulto : k’erati adultos (plural) : k’eraticha, k’eratichaksï aduñarse : euakurhini aeronáutica : karharakua aeronave : karharata aeroplano : karharata afeitar : atanarhini, atantakuarhini afeitarse (la mujer) : atangarintani uarhiti afeminado : kuesï, kuatápixi, kuakuatáxi afilado : achamasï iongarhini, ambamusku afilar : ambakuntani, ambamuskuni aflojador : chikerati aflojar : charantskani, ch’iketani, chamantani aflojar la tierra : tsekaskuni aflojarle : ch’iketakuni afuera : uérakua agachar la cabeza : t’énksatani agalla (planta) : charapu (thouinidum descandrum) agarrar : p’irani agarrarse : jupikuarhini agave : ch’amasï (agave weber tequilana) agitador (para líquidos) : ch’urhumatarakua agosto : agosto agradable : ambakiti agradar : anenchani ma agrandar : k’éni agreguemos : kuturasïngaksï agrietado : charaparha, charasiti, charari agrietar : charandini agrio : xarhimarha, xarhapiti, xarhipiti agrupación : kúnguarhekua agua : itsï agua sucia : chikami aguacate : kupanda aguacatero : kupandari anhatapu (persea americana) aguamiel : urapi, téri aguantar : tekaantani aguijón : t’enarhperatakua águila : uakusï (aquila buteo) aguja : ch’órhukua aguja : p’ikukua agujero : p’orhota ahí : jimaksï ahogarse : atsïnitsïni ahora : iásï ahuehuete : epénjimu (taxodium macronatum) ahuiran : jauirani ahumado : sïuari aire : tarhiata aislado : jandiajku ají : k’auasï (capsicum annuum) ajolote : achoki (ambystoma mexicanum) al amanecer : ambamandu, pauandimakuarhu, tsípa al cabo : anku al día siguiente : pauandikua al instante : májku al otro día : pauandikua al otro lado : jiniani al pie del cerro : andachukua al rato : tátsekua al rato : xásï ala : k’exkua, k’exi alabar : ajupani alacrán : k’uarapu (buthus occitanus) alatgarse : iostini alborotar : xurhurukuni alcalde : juramuti alcanzar (en lo alto) : p’íkuni alcanzar : andakurhini, andanguni, iánduni alcanzar a ver : erangueramani alcohol : kauikua alegrarse : tsípeni, tsípentani alemán : jerhimani Alemania : Jerhimania alero : andanparhakua alfabeto : kararakuecha algodón : karuni algodón : xurhata (gossypium herbaceum) alguna : máru alguna vez : méni, ménichani algunas veces : ménchani alguno : máru algunos : máruecha alicante : akuitsï irhirpiri, akuitsï tarheri alimento : akua alimento crudo : amanhenchakua no niniri, manhenchakua tsïriku aliviar : ambakentani allá : jini allá también : jinitu allí : jima almeja : kuchúnda almohada : iájchakua almorranas : charhasï petakua alondra (ave) : kuíni kuindunari alta resistencia : choperhikurhini alto : iótati alto! (detener) : xo! alumbrar (a alguíen) : erakutani alverjón : jáasï amanecer (mañana) : erendipakua amanecer : erendini amar : uémbeni amargar : k’ameni amargo : ambe ma kameri amargoso : k’ameri amarillo : tsïpambiti amarrar : tepeni amarrar de la mano : jókuni amarrar fuerte : tsikikuni amarrarse el cinturón : jónguarheni amasar : tsïkarani amate (árbol) : sïranda (ficus americana) ambos : tsimarhani amiga : minharhikukua amigo : p’íchpiri amistad : páperakua amonestado : xukanani amor : uémbekua amparar : kuájchakuni amparo : kuájchakuni amplio : ambandeni, kósti anaranjado : naraxambiti ancho : kósti anciano : t’arhe, t’arhepiti andar : jámani andar a gatas : chanchakurhitini andrajo : takusï anestesiado : xúni Angahuan : Angahuani Angamacutiro : Anhamukutirhu angustia : uandaniata anillo : inchakurhakua animal : iurhutsï animal con cuernos : axatsï animal muerto (en descomposición) : uarhikurhita animal ponzoñoso : t’enajperi, t’enarhperi anís : p’utsuti aniversario : andakuntanikua ano : charhasï anona : átisï urhuata (annona globra) anterior : orheti antes : ióntki, orheta anticipo : kuánperata antiguo : tamapu antojar : anenchakuarhu antojo : anenchakua antropoide : asome anunciar : arhipeni añil (planta) : atakua (indigofera suffruticosa) año : uexurhini año nuevo : jimpamki uexurhini apachurrar : chátarani apaciguar : iakani apaciguarse la lluvia : ióni apadrinar : tátetspini apadrinar una boda : tátetspeni apagar el fuego : pájpani, párhukuni, párhutani apagar la luz : pátani aparar : tapokani aparcamiento : irerakua aparecer (lo perdido) : xarhantani aparecer : xarharani, xarhatani aparecido : xarharati apariencia : arhikorhekua apartado : jindiojku aparte : támu apenarse : uandaniani aplastar : ch’atani, jatajchakuni pucharani, t’achukuni aplastar el barro : t’akiani aplaudir : pasakuni apolillarse : sepeni apostador : ch’anari apostar : andaperakuani apoyar : angarhitani, kuápini aprender : jorhenguarhini aprendizaje : jorhengua apresurarse : ch’ikapini jánguarhintani ¡apresúrate! : ch’ikapi! apretado : antsitakata apretar : antsiakuni apretar con la mano : antsitani ambe ma jaki jimbo apropiarse : euakurhini aprovechar : andakurhini apuesta : andaperakua apuñalar : akuarhitani aquellos : imaksï aquí : axo, ixo arado : tarherakua araña : sïkuapu arar : júksïkani, tarheni árbol : anhatapu árbol frondoso : anhatapu tsïristia árbol seco : uarhiokata árbol viejo : anhatapu tsïriri arboleda : p’ukutapu arbusto : anhatapu arco iris : xupakata ardilla : kuaraki (sciurus piliopos) ardilla voladora : uakui arena : kutsari arena clara : ambamandu kuatsari, ambamendu kutsari arete : tirhindikua arma de fuego : chararhakua armadillo : isinkua (dasypus novemcienctus) aroma : p’untsukua arrancar : murutani arrancar la planta : ch’auani arrastrado : antsikuarhipari arrastrar : antsikuarhiparini, antsikuni arrastrarse : antsikukorheni, chánchakurheni arrear : arhijchukuni arrebatarle de la mano : euakuni arriba : karhakua arrimar : andarani arrimarse : andanharhini, andarheterani arrimarse a un lado : andarani ma arrimarse en la cara : andanharhini arrodillarse : tinguixurhini arrojar : k’uanikuni arroyo : iurhekua arrugar : chunukuni arrugarse : chunukurhini artesanía : úkata artesanías (plural) : útakatecha artista : pireri asa de olla : apijtakua asado : uirikata asamblea : kúnguarhekua asar : uirikani asar comida : ambe ma jiripani ascender : karharani asentarse : asumerani asesinar : atani asesino : atajpiri así : arisï, isï así es : ísïsti así exactamente : arisïmindu así me : ísïrini así nada más : ísïku así no : astarhu así pues : ísïchkaksï así también : ístuksï asno : ch’anchaki (equus asinus) asociación : kúnguarhekua asociaciones : kúnguarhikuecha asolear : tsándani asolearse la cabeza : tsájtsïni asomarse : andamukuni áspero : ch’erapiti, ch’ách’arasï, ch’amachamasï astilla : chauarhinda astillar : ambarheni, ambarhini, chauarhini astillarse : chakarhuni asumir un cargo comunal : t’eruncheni asustado : chejtakata, chérakata asustador : chérpiti asustar : chérani, chérhitarani asustarse de sorpresa : chématsïni atacar : arhikuni atajar : arhirhukuni, atarhukuni atapácua : atapakua atapan : atápani atascarse : mátsini atemorizar : chónharhitani atestiguar : erajpani atizar : p’akajpani atleta : uiriati atole : kamata atole blanco : kamata urapiti, púskua kamata atole de agua miel : téri kamata, kamata charhikurhu atole de capulín : xénguari kamata atole de chocolate : k’ekuari kamata atole de coco : chésï kamata atole de elote : apenda kamata atole de guayaba : enandi kamata atole de leche : itsukiri kamata atole de zarzamora : tsituni kamata atole negro : kamata turhipiti atorar : apitakuarestiani, atarhukuni atorarse : apindakorheni atorarse en un árbol : apirhukuni atrancar la puerta : uanaparhakuni atrapar : tapontani atrás : tátsipani atravesado : ambe ma parhikutini atravesar : uanakuni atravesar al otro lado : parhikuni atravesar el lago : uanamani atravesar la calle : uanaruni aumentar la temperatura : tinhaatani aunque : ambentsïki aura : kurhitsi (cathartes aura) aurora : erendini autobús : parhikutarakua autodefensa : kuapikuarhikua autodenominarse : arhikuarhini autor : orhekutsïpiri autoridad : juramuti autoridades : juramuticha autorización : sesikua auxiliar : jarhuajpini auxilio : jarhuapikua avandaro : anbandurhu (Lugar de la vega) avanzando : xanharapani avaro : amutsï, uarhisï ave : kuíni avenida : ambok’uta aventar : k’uanikuni aventar bruscamente : etsandurhini avergonzarse : k’uratsini avión : karharata avisando : enguantani avisar : arhipeni, eianguni avisar con anterioridad : andamutani avispa : tsïtsïsï (vespa vulgaris) ayer : uitsindekua ayuda : jarhuajpikua ayudante : jarhuapiri ayudar : jarhuajpini azabache : turhipiti azadón : tekatsikua azotar : atani xikurhi jimbo azúcar : chankaka, tékua urapiti, chanhaki azucarar : chankakini, téni azucena : xauiki tsïtsïki azuela : angarhu azul : tsïrangeti azul rey : uapasï babero : tatsunharhikua bailar : uarhani bailarín : t'arhetskua bajar : kétsini bajar al suelo : andaskuerani bajar de arriba : p'íkuni bajar el cántaro del hombro : p'índini bajase de lo alto : kétsintani balanza : ts'éritarakua banco (de dinero) : banku bandido : inchaakutsïpiti bañarse : jikuani barbón : tisïnharhini barca : icharhuta barco : chekakua bardear : ótani, uatsotani barranco : kauaru barrer : ambapani, k'arhatani barrigón : t'ikarha barrio : anapu barro (arcilla) : k'uerekua barro (de la piel) : atsïmekua barrote : axambi k’erhi bascula : ts'éritarakua bastante : kánekua bastón : jupindakua, tungusï basura : asutsïta, k'arhatsïnta basurita (en los ojos) : echenharhikua batallar : antsiantsïkuikorhentani batata : t’eri uarhasï (ipommea batatas) bautismo : itsï atajtsïkua bautizarse : itsï atajtsïni bebé : charhaku beber : xurhundini marhuatani beber agua : itsïmani bebida alcohólica : arhanxa bebida embriagante : kauikua bellota de encino : apasikua benjamín (último hijo) : charhaku bermejo : charho, charhapiti beso : putimukua bestia : tekenchu biblioteca : arhintskua bien : sesi bienes materiales : pakaranchakua bienvenida : xarhatakua bienvenido : xarhatakuani bigote : tisïmekua bizco : ienenharhi blanco : urapiti blanqueado : ambe ma tupukuarhani bloquear : míkani blusa : kechamu boca : penchumikua boca abajo : káskukata boca chiquita : musundera boca grande : kóndera boca hinchada : k’úndera boda : tembuchakua bodega : patsakuarhu bofe : xarameta bofetear : atamukuni, chátamukuni, pasámuskani, kuachamukani, paxandikuni, paxanharhikuni bola : uirhipu bola fibrosa : pokosï bolsa : sutupu bombero : párhukuti bonita : sesi jásï bonito : sesi jásï boñiga : terenda bordado : irhinharhi bordado : úmukukata bordar : úmukuni borrego : karichi (ovis aries) bosina : uandarakua bosque : p’ukutapu bostezar : arhamarhini brasier : tanaxukuesti brillar : merherasïkani brillar demasiado : merhemerhekuntani brillo : merherasïkari brincar : tarharani, tsanguarani británico : ingusï bromear : ch'ananderani, ch’anarani bromista : ch'ananderati bronceado : aparheta broncear : aparhetani brotar : andarhani, p'irani brotar del cuerpo : andatani brotar del suelo : andarani brote (del agua) : uémikua bruja : nanaka sïkuami brujo (curandero) : xurhijki brujo : sïkuami buenas noches : nari churesku buenas tardes : nari chusku bueno : sesi, ambakini, ambakiti, ambarhati buenos días : nari eransku buey : uákasï búho : tukuru (buho virginianus) buitre : tindiuapu bulbo : tsurupsï burgués : ambe k’epati, ambe ma parhikutini burlar : ch’anakuni burlarse (de las personas) : amutantani burlarse : ch’anakuni burro : ch'anchaki (equus asinus) buscar peito : ataperani jumani caballero : achamasï kaxumbiti caballo : tekenchu cabello : jauiri cabello rojo : charhanksï, charhontsï cabeza : éjpu cabeza chica : sapintsï cabeza dura : chopentsï cabeza hinchada : k'untsï cabeza mugrosa : k'erejtsï cabezón : apontsï cabizbajo : anganchakua kesïkuni cabo : juásï cabra : karichi sïuangua (capra hispanica) caca : kutsi, kuatsitakua cacao : k'ékua (theobroma cacao) cachetear : chátamukuni cada quien : tachani caer a un barranco : andatsirani caer de golpe : atakurhini uakorhitini caerse : menangurhini caerse el polen : pajtsïntani caerse en la lumbre : p'itani caerse en un pozo : póksanhini café (bebida) : siuari itsï café (color) : siuaripiti café : siua (caffea arabica) cagada : kutsi, kuatsitakua cagar : kuatsini cal : kurhirakua calabacín : purhu sapichu calabaza : purhu (cucúrbita pepo) calcular : ts'éritani caldo de calabazas : atapakua purhuri caldo de res : churhipu calentar : aparheni, tsándani, jorhepantani calentar el agua (con rayos solares) : tsámani calentar los pies (con el sol) : tsándurhani calentarse : jorhentani calentarse la boca : tsámuni calentarse la mano : tsájkurhani calentarse por el sol : tsámeni caliente : jurhepiti calle : xanharu, ambok’uta calmar : iakani calmarse la lluvia : ióni calor : aparhikua caluroso : aparhekuarhini calvo : patsïntsï calzado : : kándurhakua calzón : t'ipijchukua calzón de manta : ójchatarakua calzoncillo : ójchatarakua cambiar : mójtakuni cambiar de autoridad : mójtsïni cambiar de piel la víbora : akuitsï morhikurhini cambiar de postura : mójchakuni cambiar de un cargo : mórhutani cambiar de un lugar a otro : móatani cambiar la voz : móchani cambiarse de lugar : mótsini cambiarse de ropa : mórhekorheni cambiarse de zapatos o calcetines : móndurhani cambio : menanhakua cambio de calzado o calcetines : móndurhakua caminante : xanharati caminar : xanharani caminar con temor : chónharhipani caminar de prisa : ch'ikapindurhani caminar observando : eraxapani, eraxapunguani caminar por atrás : uanaparhakuni caminar por el monte : uanajchukuni caminar por la orilla del lago : uanamukuni caminata : xanharakua camino : xanharu camino habitado : ambok’uta camión : parhikutarakua camote : t’eri uarhasï (ipommea batatas) campesino : tarheri campo : pákua canal de vigas : akujchakukata canasta : chuiti canastón : tsïkiata canción : pirekua candado : míkatarakua canibalismo : antanikua canoa : icharhuta canoso : t'upuntsï cansar : kuatarani cantante : pireri cantar : pireni cántaro : k'amukua, porhechi canto : pirekua cantor : pireri caña : sïmba caña de azúcar : sïmba caña de maíz : arhó cañada de los once pueblos : eraxamani capa : óparhatarakua capacitarse : jorhenguarhini capacuaro : k'ápakuarhu capital (ciudad) : irechikuarhu capulín : xéngua cara : kánarhikua cara arrugada : pasïnarhi cara chata : ekuanharhi cara chiquita : musunharhi cara chueca : ienenharhi cara consistente : chopenharhi cara grande : k'énharhi cara hinchada : k'únharhi cara larga : iónarhi caracol : utuksï caramelo : tékua Carapan : Karapani (lugar de espantos) carbón : turhiri cárcel : jataperakua, k'ataperakua, ónhakua carcelero : ónhati carcomido : akukata cardenal (pajarillo) : charhanchu cargador : orheti cargar (el animal) : sïrurutani cargar : pani, sïruruni cargar en el hombro : irhandini, parhakuandini cargar un niño : apoparhani uatsapichuni carnaval : ch’anantskua carne : ankunakua, k'uiripeta carne seca : tasaju carnero : karichi, sumbijukari carpintero : angasïkua, anasïkua ukua carreta : karheta carrizo : arhó, p'atamu carta : juramutspekua casa : k’uta, k'umanchikua casa comunitaria : uataperha casa familiar : irekua casado : tata, tatachi casamentero : tumbi casamiento : tembuchakua casamiento ante el juez : karakuarhikua casarse (la mujer) : uambuchani casas (plural) : k'umanchikuecha cascabel : xarhikua cascabel de víbora : xarhirakua cascada : xorhekua cascajo : ch’arhaki castaña (fruta) : napisï catástrofe : jencherakua castellano : kasticha turhisï Castilla : Kasticha castillo de cohetes : charakua caviar : iarhata cavidad bucal : kóchakua cazahuate : arhó ch’kari (ipommea arborens) cazar : atani cazuela : atapakua untskua cebolla : tsurupsï (allum cepa) cecina : tasaju cedro : uaparhikua (juniperus virginiana) ceja : ch'itumba cejas (plural) : ch'itumbecha celebrar aniversario : andakuntani ma uexurhini cempasúchil : apatsekua (tagetes erecta) ceniza : t’upuri ceniza de madera : ch'ikari japu censurar : arhistakuni juramutini cenzontle : k’éta (mimus polyglottos) cepillado : arhutsïntani cepillarse : arhutsïni cepillo : ambatsïtakua, arhitsïtarakua, arhutsïtarakua cepillo pequeño : tepetsitarakua cerca (barda) : uatsotakua cerca de : jimajku cerca de la cara : andanharhikuerani cerca de la ladera : andanharhikuerani cercar : ótani, uatsotani cerdo : kúchi cerebro : kamatsita ceremonia secular tarasca : ch’anantani cereza : charhojtani cerillo : étskutarakua, tixatatarakua cerrar : míkani cerrar con llave : t'arhanhani cerrar la puerta : míkatsïpini cerrar los ojos : mínarhini cerro : juata cervato : axuni sapichu cesto : chuiti, tsïkiata cesto de carrizo : ts'ïkiata champiñón : akumaterekua champurrado (atole de chocolate) : k’ekuari kamata chango : asome (ateles geoffroyi) chapata (tamal de trigo) : ch'apata chapeado : charhonharhi chapulín : chóchu charánda (licor de caña) : charanda charlar : uandandira chaval : ché chayote : apupu (sechium edule) chayote grande : apupu k’eri chayotillo : akarhini (sycios angulatus) Cherán : Chérani (lugar donde asustan) cherato : cherato chía (planta) : charajkukua (salvia hispanica) chicalote : aparhekua urapiti (argemone mexicana) chicle : xexakua chico : sapi, sapichu, sapirhati chicote de cuero : ataxukutarakua chilacayote : t'ikatsï chile : k'auasï (capsicum annuum) chimenea : chakuakua chimuelo : k'ependera, patsïndera China (país) : China chino : chinesï chiquihuite : tsïkiata chirimoya : átisï (annona cherimolia) chisme : uandakua chismear : aiampipani, arhijpeni, uandantani chismoso : arhitsïpiri chispa : charharusï, misiri chispear : charharustini chivo : karichi sïuangua (capra hispanica) chocar : uákuni chocolate : k'ékua chucándiro : chukandirhu chumbera : paré (opuntia ficus indica) chupamirto : ts’intsuni chupar : itsuni, tsuparhini chupar huesos : akurheni chuparrosa : ts’intsuni churipo (comida tarasca) : churhipu cicatriz : p'indiri, t'imbiri cielo : auanda cielo despejado : auanda pipik’asï jarhatsti, ambangarikua ciempiés : p'íntsani ciervo : axuni (cervus communis) cigarro : itsutakua cinco : iúmu cincoate (culebra) : akuitsï xirhirakua (phituophis deppei) cinturón : jónguarhikua circular : uirhipiti círculo : uirhipu ciudad : ireta, k’ereta ciudad de Guanajuato : Kuanajuato (lugar en el cerro de las ranas) ciudad de México (DF) : Echerio (tierra patria) ciudad de Querétaro : K’eretarhu (lugar de la gran ciudad) clacsusar : míkani claro : ambandeni clavable : chákua clavar : cháchatani, chákuntani, chánharhitani, chátakuni clavar clavos : chátani clavar en el suelo : cháskuni clavar en el techo : cháparhatani clavar en la punta : chárhutani clavarle arriba : chántsïtani clavarse algo en la espalda : inchaparhani clavarse en la mano : chajkuni, chakakuni clavarse en los pies : chánduni clavicula : anganchakuarhu anapu ini clavo : chángarhitakua clavo : parhantsï clerigo : táta cobija : karuni, sununda cobijas (plural) : sunundecha cocer : jámani, ninirani cocer comida (en las brasas) : ambe ma jiripani cocer la ropa : sïrikuni cocerse : ninini cocido : ninirakata cocucho : kukuchu codo (mezquino) : uarhisï coger : p'irani, ambe ma atani cogerse : jupikuarhini cohete : chararhakua cojo : tokondu cola : ch’eti coladera : tsarharakua colado : tsarhakata colador : tsarharakua colar : tsarhani colcha : sununda colegio : jorentperakuarhu colgarse algo en la boca : tirhimuni colibrí : ts’intsuni cólico : kintsikua, matsïakua collar : jukajchakua, uekajchakua colocar : jatsimani colocar en la mesa : kéjtsïtani colorado : charhapiti colorín : p'urhenksï (erythrina americana) columna de madera : anamurhukata comachuén : k'umajchueni comadre : komeri comal : eroksï combustible : kurhirakua comentar : uandontskorheni comenzer : uénani comer : antani, arhani, t'ireni comer con exceso : amanskani comer fruta : akuni, amanhenchakua arhani comerciante : atarantsïti, ambe pipakurhini comestible : akua cometer un error : mirindani comezón : ajtsïmeni, atsïmekua comida : akua, amanhenchakua, t'irekua comida para guisar : úmakua comida probada : t'unurhikata comienzo : uénakua como : esïka, esïki cómo : na, nana cómo se llama ? : ¿arhinhajka? Comomfort : Ch’amakuerhu (lugar de ruinas) compadre : kumba compadres (plural) : kumbecha compañero : márku compañía : pámbikua comparar : ts'éjkuni, ts'émuni competencia : andaperakua, chanakua competir : andaperakuani, chanani completar : andakuntani, andakurhini, andankuni completo : iámendu componerse : ambakintani comprador : piári comprar : piáni comprender : kurhanguni comprometerse : aiakurhini computadora : kararakuecharhu comulgar : ch’achomekuarheni comunicación : ainhperata, arhijperakua comunicar : aianguni, arhijpeni con : jingoni con que : ambe jimbo, ambe jingoni con quién? : néni jingoni? conciliar : andastarani concilio : andastarakua conclusión : k'amarhukua concursar : andaperakuani concursar : ts'éjkperani concurso : andaperakua conejo : auani (oryctolagus cuniculus) conejo gigante : auani iondurha conferencista : arhijtsïkuapiri confesarse : p'amonguarhini confianza : mintsikakua conformidad : jiakurhikua congestinarse por comida : k'úparhani congreso : andastarakua conmigo : jingoni conocedor : janhasïkati, jorhendi conocer (algún lugar) : miiuntskani conocer (el domicilio) : miiukuni conocer (la matricula) : miiukuni conocer : jorhenani, mítini conocimiento : mímixekua conquistador : inchaakutsïpiti consejero : arhijtsïkuapiri, arhistakuti consejo : arhistakua consistente : ambakiti consola : uandarakua consolidadción : ts'ïrimerakua consolidar : ts'irimerani conspiración : útsikua, iákata construcción prehispánica : iakani constructor : ambe untsïti, ambe uri contagiar : chárhitani contagiar en la boca : kémutani contagiarse : antsirhikuarhini contaminarse : antsirhikuarhini contar : arhijpeni, miiuni contar de nuevo : miiukuntani contar penas (a persona de confianza) : éngukurhini contemplación : exekua contemplar : eraani contentarse : puántani contestar : mókuni contestarse ambos : mókutsperani continuamos : kuturasïngaksï contrato : karakuarhikua controlar la maleza : ambandunkuni convalecer : ambakentani jurani convencer : andastarani convención : andastarakua conversar : uandontskorheni convicción : jakajkukua cooperación : jarhuajpikua cooperar para las fiestas : andarhipintani copal : k'uájtsïtakua copiado : ambe ma erakuti coraje : ikiata, kurhunikua coralillo (serpiente) : akuitsï uirhiti (orbignia cohume mexicana) corazón : mintsita corona : kanakua coronación : kanakua corredor (arquitectura) : jájchukureni corredor : uiriati correcaminos : tinkui correcto : sesï jarhani, maku jakukata, jurhimbiku correr : chikapinduni, chikapini, uiriani correr a alguien : chútani correr aguas del río : iorheni cortar : akuarhetani, p'ikuni cortar con guadaña : uarhuatani cortar fruta : amanhenchakua akuni, amanhenchakua pikuni cortar la planta de raíz : akuarhenduni cortar leña : arhakuni cortar madera : iuini, iuintani cortar un árbol : chapandukuni cortarse : akuarhini cortarse en el cuello : akuarhechani cortarse en la cara : akuarhenharhini cortarse en la lengua : akuarhechani cortarse en la mano : akuarhkuni corteza de árbol : chésï corteza dura : chopeparha corto : axukata corúnda (tamal de maíz) : k'urhunda cosa resistente : ambarhatichaksï cosas valiosas (plural) : ambarhaticha cosechar : ambotani, p'ikuntani cosmos : auanda costal : sutupu costo : jukaparhakua costumbre : p'indekua costura : úmukukata coyote : ts’ame (canis latrans) coyotes (plural) : ts'amecha creador : kuerajpiri, juchari kuerajpiri crear : úani, úni crecer : antsirani, k'éni, k'uiripini crecimiento : k'uiripikua creencia : jakajkukua creer : jakajkuni creerse : úkuarhini criminal : atajpiri crin : chakinchakua criticar : arhinchani crudo : andaparhu, tsúri cruzar : uanakuni cuajar : ch’ojpemakuarheni cuajo : ch’ojpemakua cuál : náki cuál será? : nákindarue?, nákiua? cualidad : járhani cualidad de ser : járhati cualquiera : nákindarku cuándo : káni, eki cuando pues : éngachka cuántas partes? : namupuru? cuánto : na xani cuantos : namuni cuarta : ataxukutarakua cuate (amigo) : márku cuate (gemelo) : apani cuatro : t'ámu cubrir el piso : óntskani cubrirse : ójchakukurhini cubrirse la boca : irhimuni cuchara : atarakuani, iorhesï cucharón : atapakua manaratarakua cuello : anhanchakua cuello rasposo : ch'ách'arancha cuento : uandantskua cuerda : sïndari cuerno : sïuangua cuero : sïkuiri cuerteado : charari cuervo : k'uáki (corvus brachyrhynchos) cuidar : eranguni, kuáni culebra : akuitsï culo : charhasï cultivo : tarheta cumpleaños : andakuntanikua cumplir : andakurhini, andankuni cumplir años : andakuntani ma uexurhini cumplir un ciclo : andaparhini cuna : charhaku jatakua cura (sacerdote) : táta curandero : xurhijki curar : aiampikurhini, aiapikuni, ambakentani, ambakerantani curvear : kuendekuni dalia (planta) : charaueska dama : nanaka damas (plural) : nanakecha damasquina : apatsekua (tagetes erecta) danza : uarhakua, uarantskua danza de los viejitos : t’arhe uarhakua danzante : t'arhetskua, uarhari danzar : uarhani dañar : ajtakorheni dar : íntspeni dar a luz : charhaku jamani dar limosna : andarhipintani dar pasos : arajtarhini dar respuesta : mókuni de : -ri de cuánto? : namuchani? de día : jurhiatikuari de dos : tsimandani de esta forma : arisï de esta manera : ísï de este lado : ixuani de fuera : uératini de inmediato : sóntku de la palabra : uandakueri de labios chicos : sapindera de las gentes : k'uiripuecheri de los artesanos : uricheri de los chismes : uandakueri de los niños : sapirhaticheri de nosotros : juchari de poquito : sángani de prisa : sóntku de pronto : májku de quién es? : nérisïki?, nésïki? de quién? : néri? de ser necesario : k'uaniaka de una vez : méntku de uno en uno : mandani de usted : chéeti debajo de la tierra : inchatsekuarhu débil : chikeri debilidad visual : xuranarhini decir : arhini decir mentiras : chikuaderakuni decreto : juramukua dedo (de la mano) : munchujkurhakua, axajkurhakua dedo (del pie) : munchundurhakua defecar : kuatsini defender : angaxurhini, kuájchakuni, kuájpini defendido : angaxurhitini defensa : kuájpikua deformar : t'achukuni dejar a tras : uanokuni dejar de existir : uarhini del año : uexurhiniri del pueblo : ireteri del purépecha : p’urhépechari del tarasco : p’urhépechari delantal : tatsunharhikua deleitar : atsïpekuani deleite : atsïpekua delgado : ts'auapiti, ts'inimpiti delicioso : ásïpiti, aspeti demandar : aiapikurhini keraticha jingoni demasiado : kánekua, uáni, uánikua demente : t'ipijchukua demostrar : exerpini dentro del oído : inchandikureni departamento : irekuarhikua deportista : ch'anari deprimido : anganchakua kesïkuni derecho : jurhimbiti derribar : ch’ambakuarhini derrocar : angakuatsintani derrocarse : chámakuarhini derrochar : ambenarhini derrochar dinero : ambedarheni tumina derrumbar : ch’ambakuarhini derrumbarse : chámakuarhini desagradable : no sesi jásï desarraigar : murutani desarrollarse : k'uiripini desarrollo : k'uiripikua desatinar : chanachatani, arhinchani maternimani desbaratar : ch’amani descalabrarse : arhajtsïni descalzado : patsindurharini descansar : mintsikurhini, uirhupeni descansar de la cabeza : mintsijtsini descansar de la espalda : mintsiparhani descansar de la mano : mintsijkurhani descansar de los pies : mintsindurhani descanso : mintsikurhikua descararse : amotakuarhentani descascarar : ambaparhakuni descender : kétsini descomponer : ch’amatani descomponer el cuerpo : ch'amarhini descomponerse : xerekorheni desde : uératini desde hace años : uexurhinitku desear : arhikuekani, tsitini, uékani desear ir : ninhejchani desear regresar : ninhejchantani desecho : asutsïta desembarcar : andantani desenyerbar : ambandunkuni deseo : uémbekua desfilar : uanopeni desfile : uanopekua desgajar (la mazorca) : ch'auani desgajar : ch'auarhini desgajarse (rama del árbol) : ch'auajtani, ch'auandikuni desgranar : piiuni designar : arhinchani maternimani desinflamación de la cara : chikenharhini desinflamación de las manos : chikejkurhani desinflamación de las piernas : chikejtarhani desinflamado : chikerapka desinflamador : chikerani desinflamar : chikerani desinflamar el estómago : chikiorhani desinflamarse en el cuerpo chikeni desinflamarse frente : chikerhuni desinflamarse la nariz : chikerhuni desmontado : ch'apakata desmontar : amboatani desmoronar : chapanhantani, kakaatani desnudo : patsïtsï desnutrirse : iurhutseni desollar : ambaparhakuni despacio : atsïtakuarhu despedazar : tsepuni despedirse : uandanuni despejado : ambandeni despejarse el cielo : ambandentani despencar : ch’auani despencar la mazorca : xauani desperdiciar : ambenarhini, ambendarheni, ambendurhini despertar : tsínharhini despilfarrar : ambedarheni tumina desplazarse : manakurhini desplomar : angakuatsintani desplumado : ambatakata despostillado : k'ependera despreciar : amotakuarheni desprender : chauarhini después : tátsekua despuntado : ch'auajtsïkukata despuntar : ch'auajtsïkuni, katujtsïkuni desquebrajar : chauarhini destrozar : tsepuni destructor : xereri desvelarse : erantskuni detective : mítintsti detener : anaxurhitani, angaxurhini detener a alguien : p'ínguni detenerse : erokurhini devorar : antani, arhani día : jurhiakua día asoleado : ambandeni jurhiata día caluroso : aparheti día claro : ambandeni jurhiata diablo : no ambakiti diálogo : uandontskuarhikua diarrea : iáskuarikua días : jurhiatikuecha dibujo : p'itakata diciembre : disïembri diente : sin dientón : sïnku diez : témbeni difícil : ts'unhapiti dificultad : arhijperakua, ts'unhapikua, ts'unhapiti difundir : etsakuni, tsándani dilatar : ióndani diluir : akurhukuni dinero : tumina Dios : Diósï, Kuerajpiri dirigente : urhekutspiri dirigir : arhijtakuani, arhirani, arhistakuani discriminar : ikimchakani disculpar : tekaantani disculpe usted : cha punsï sani discusión : arhijperakua discutir : arhijperani disminución de la vista : xuranarhini dispensar : tekaantani disponer : juramuni distraer : chanarani tamixu distribuir : etsakuni Distrito Dederal (México) : Echerio (tierra patria) dividir : arhukuni divulgar : etsakuni doblado en la punta : k'uintsirhu doblador (persona) : ekuakuti doblando : ekuakupani doblar : ekuakuni, kuendekuni doblarle en la punta (o la nariz) : k'uintsirhukuni doctor : tsinajpiri documento : karakata doler : p'ameni doler el estómago : kintsikuni dolor de cabeza : ixujtsï dolor de estómago : kintsikua dolor de estómago : matsïakua dolor del cuerpo : p'amekorheta doloroso : p'ameri don (señor) : tata, tatachi donación : tsiripeta dónde : nani doña : nana, nanachi dorado : tiripiti dorar en la lumbre : t'íjpani dormir : apúpitixi jati, k'uíni, uirhupeni dos : tsimani dos veces : tsimandarhikua dulce : tékua duplicado : ambe ma erakuti durazno : turasu (prunus amigdalus) dureza : takisï dureza corporal : choperhikurhini duro : ch’operi duro(de carácter) : takimeni e (conjunción) : ka echar : chútani echar a perder : ts'ïjpani echar algo en el agua : jatsimani echar algo en el fogón : jatsijpakuarhini echar algo en un líquido : uekamani edificio : iakani efectivamente : ísï egoísta : amutsï él (artículo) : ma el (pronombre) : ima el heraldo : eiankpiti el próximo año : uexurhiniri el que : ambe, énga el que hace : úri elevar : iótatani ellas : ts'a, tsïma ellos : tsï, tsïma elote (grano de maíz) : tiriapu, t'okeri embarrar : atarheni embarrarse : atajkurhani, atarhekuarheni, jáxini embarrárse en la cara : jánharhini embarrarse los labios : jámuni embarrarse los pies : jándurhani emborrachar : arhani emborracharse : kénharhini embrujar : sïkuani embustero : ch'ikuandera empacar : irhini empachado : k'únhi empacharse : k'únhini empalmado : takukata empalmar : kápakuni, takukuni empezar : uénani, uétenani empleado : anchikuarheri empleo : ánchekorheta, ánchikuarhikua, ánchikuarhikua empollar huevos : uaxantani empujar : pájtamani en casa de quién? : néo? en dos partes : tsimopuru en el agua : itsïarhu en el centro : inchareniri en el cerro : juátarhu en el corazón : mintsitarhu en el lago : japundarhu en el patio : teronukua en el piso : echerindurhu en el polvo : t'upurirhu en el pueblo : iretarhu en el rincón : inchandikureni en el río : iorhekuarhu en el suelo : echerindurhu en espera de : andamutakuarhu en exceso : jukari en la cárcel : k'ataperakuarhu en la escuela : jorhentpikuarhu en la madrugada : xarhini en la mañana : erendirhu en la meseta : jájtsïkurini en la orilla : jamukutini en la piedra : tsakapurhu en la puerta : jamukutini en la punta del cerro : jájtsïkurini en la sierra : juátecharhu en la tarde : teroxutini en la tierra : echerio en la universidad : jorhentpikuarhu, k'erenchekuarhu en lo alto : iótakuarhu en lo alto : karhakua en los días : jurhiatikuecharhu en los pueblos : iretecharhu en los rayos del sol : tsándu en medio : terojkani en meses : inchatitru en mi región : juchinio en ocasiones : méni, ménichani en purépecha : p'urhépecherhu en su casa (de ellos) : chénemboksï en su pueblo : irhetarhuksï en tarasco : p'urhépecherhu en todas partes : iápuru isï en tu casa : chénembo, chíini en tu domicilio : chénembo en un extremo : andaratini en un lado : mekanda en un mes : kutsirhu en varias partes : uápuru en vísperas : andamukuerani encandilarse : tsónaskani encarcelar : ónhani encarnado : charhapinhari encausar : arhijtakuani encendedor : étskutarakua encender : étskuni, tixatani encerrar : ónhani encerrarse : ónhakurhini encino : urhikua (quercus spp.) encino blanco : tarhekukua encino negro : urhikua turhipiti encoger el pie : k'urhunduni encogerse : apopeteni, kurhukuarheni, k'urhukorheni encomienda : anchiperata encontrar : exentani encontrar una persona (en su casa) : exerhani encontrarse (entre personas) : kúperani encubrirse : ójchakukurhini encuerado : patsïtsï endulzar : chankakini, téni endulzarse la boca : techani energía : tsunhapikua enero : enerhu enfadar : ts'ïmerani enfermarse : p'amenchani enfermedad : p'amenchakua enfermedad dearreica : pátskua enfermo : p'amencha enfermo mental : ixujtsï enflacar : iurhutseni engordar : tepani engrosar : tepani enlace : parhijtsïkutarakua enlamado : puri enlodado : atsïmu jakuni, atsïmuenandu, atsïmueni, atsïmukurini enlodar : atsïmu jandi, atsïmu jaxini enlodarse : mátsini enojar : ts'ïmerani enojarse : ekiuani, ikiani enredadera : xurukua enredarse los pies : matondukuni enredo : takipu enrollado : irhipiti, kumbuxi enrollar : irhini, xuruni enrramada : ansïkua enseñanza : arhistakua, jorhengua, jorhentpikua enseñar : arhijtajpeni, arhistakuni, xarhatani enseñar el ano : charhasïtu xarhatani enseñar los genitales : cháuamarhuni ensuciar : chikama, jájkuni ensuciar el agua : atsïtani, chikamani ensuciarse : jáxini ensuciarse la cara : jánharhini ensuciarse las manos : jájkurhani entender : kurhanguni enterarse : mítini entero : iámendu enterrar : anhaskuni, jatsintani entonces : jimajkani entonces es cierto : k'omeni entraña : xuturhi entrar : inchani entumirse : k'uanhapintani envejecer : t'arhepeni enviar : axani envidiar (a alguíen) : úmbarhini envidiar : ipurpeni envolver : irhini envolverle la cabeza : matojtsïkuni envolverse la mano : matojkurhani epidermis : xikuiri epoca de lluvias : emenda era tuyo : cheetisïpti Erendira : Erendirha (Mañana risueña) eructar : p'émarhini es así : k'omeni es buen amigo : pájperakuesti es hombrecito ! : anchikuarheristi ! es posible : enajki es tanto : xánisti es trabajador ! : anchikuarheristi ! escalar : karharani escalera : kékua escalera de madera : atsïtsitarakua escama : tinimu escandalo : ataperankusï escarabajo : ts'éndantskua escarabajo verde : ts'éndantskua escardar : purhikuni, túrhetani escoba : ambatsitakua, k'arhatakua escoba de paja : ambatsitaransïkua escoba de zacate : ambajtsïkini escoger : erakuni escogiendo : erakupani esconder : jískani esconderse : ójchakukurhini escorpión : k'uarapu (buthus occitanus) escribano : karari escribir : karani escrito : karakata escrito de nuevo : karantskata escritor : karari escuchar : kurhanguni escuela : jorentperakuarhu escultor : ambe jatsïnsïni, chanara uri escupir : t'uátani escurrir el líquido : iorheni ese (al referirse a algo) : inde esencia : jásï esforzarse : jánguarhintani espadero : chukurpiti espalda : pexu espalda ancha : kóparha espalda grande : k'eparha espanta con la mano : chéjkutani espantado : chejtakata, chérakata espantapájaros : kuárakua espantar : chérani espantar a un animal : chéjtani espantar cuando duermen : chéskuni espantar por la espalda : chéparhatani espantarse dormido : chétsini espantarse la comer : chéchatani espantasuegras : chératarakua espanto : chetapu España : Kasticha español : kasticha turhisï espejo : eratitarakua espeperanzado : eropiti esperanza : mintsikakua esperar : eropini esperar el peligro : chókuarheni esperarse : erokurhini espiar : eraxapani, eraxapunguani espina : chakamikua, tsurhumu espina de maguey : akamberi tsurhumu, akamberi chakandukua espinarse : chakanduni, chakarhikurhini espinarse en el cuerpo : chakarhitani espinarse en la cabeza : chakantsïni espinarse en la espalda : chakaparhani espinarse en la pierna : chakatarhani espinarse la cara : chakanharhini espinarse la mano : chakajkuni espinarse los pies : chakanduni espinilla (de la piel) : ananasta espinilla : angandurhakua espino : arumbasï (acassia puebliensis) espinoso : chakamiti jukarati esposa : témba esposo : uámba esqueleto : kantsakata esquema : p'itakata está ? : amku? esta bien : ambe ma sesï jauaka esta enojado (a) : ikiaxati esta muy caro : jukaparhasti establecido : káskukata estaca : anasïkua estacinamiento : irerakua estado : irechikua estafar : sïpani estallar : charandani, charran, charantskani estallar un castillo : charandani estar : jarhani estar acostado : apúndini uitsakuarhu, apúnditini jarhani estar acostado : ichapeni estar alto : iótani estar ansioso : anenchani ambe estar así (por naturaleza : xárhekorheni estar asustado : chémskani estar bajo un árbol : anatani estar calente : aparheku jarhani ambe estar ciego : michinharhini, taxinharhini, taxinharhini estar con júbilo : tsípentani estar débil : chikeni estar descalzo : patsïndurhani estar dulce : téni estar en representación de otro : jakuni estar en tinieblas : pápandini estar encerrado en la cárcel : ónhakurhini estar enojado : ekinharhini estar erécto : anaxurhini estar extravagante : mískurhini estar firme : anaxurhini estar flojo : chikeni estar gordo : p'ukuni, tepani estar grasoso : tamani estar greñudo : chakintsïni estar inchado de la mano : k'újkurhani estar largo : iostini estar lleno : uinimuni estar mal sentado : chátarani estar nublado : xuxumarhandeni estar panzón : p'ukuarhani, t'ikarhani estar pensativo : eratsintani, míasïkurhini estar sentado en la orilla : uaxamukuni estar sofocado : k'urhuarhani estar tendido : ichapeni estar triste : míasïkurhini estar velludo : chakintsïni estará? : ¿jaki? este (dirección) : chanchanasïtirhu este (esta) : antiku, arindi este (oriente) : uéramani estimación : uémbekua estimar : uémbeni estirado : antsikorheti, antsiratini estirarse : antsikuni, antsirani, ióskani esto : arindi estómago : xiturhi, xiturhiku estorbar : ójkuni estos (estas) : ariksï estos : íchaksï estos : íksï estrella : joskua estrella de la mañana (venus) : k'uanhari estrenar ropa : xukuntani estructura : kantsakata estructurado : kantsakata estrujar : antsiani sïndani evaluar : ts'éritani evaporar : suárheni exactamente cómo : esïkamindu excremento : kutsi, kuatsitakua exhibir : exerpini existir : arhini jarhani, erekani, jarhani explanada : kóparha explicar : arhistani explotar : charandani, charran, charantskani exponerse a los rayos del sol : tsárhikurhini exprimir con la mano : tsitajkuni extendido : ambe ma uanipaka, antsirantani extenso : kósti exterior : uérakua exterminar : k'amakurhini extinguir : k'amakurhini extranjero : jusïkakua extraño : niárati fabricante : ambe untsïti fachada : arhikorhekua faja : jónguarhikua fajarse : jónguarheni faltar la respiración : ónhini fanfarrón : arhikurhini fango : atsïmu fantasma : chetapu fastidiar : ts'ïmerani fastidiarse : kuatarani fe : jakajkukua febrero : febrerhu ¡feliz cumpleaños! : nari andakuntanikua! feo : ch'amachamasï, no sesi jásï fermentado : charapi fertilizante : terenda festejar : k'uínchintani festejo : k'uínchintskua fetiche : t'arhesï fierro : tiámu fiesta : k'uínchikua fiesta de Corpus Christi : kórpusï fiesta de La Ascensión : kénchentskua fin : k’amarhukua final : k’amarhukua fingir : úkorheni firma : arhikorhekua, ts'ïrimerakua firmamento : auanda firmar : ts'irimerani flaco : chanhasï, k'arhisï flama : charharusï flamear : charharustini flauta : chapetia flautista : chapetia ararhi flema : antsari flojear : chikerani, xépeni flojera : xépekua flojo (que no aprieta) : ambe xikeri flojo : chikeri, chipeti flor : tsïtsïki flor amarilla : tsïpata flor de calabaza : purhu tsïpata flor de colorín : charhapu (erythrina americana) flor de damasquina : tiringini, apatsekua (tagetes erecta) flor de muerto (cempasúchil) : tiringini, apatsekua (tagetes erecta) flor de orquídea : arhurakua tsïtsïki (cattleya citrina) florear : ts'ïpani florero : tsïtsïki jatakua floresta : p'ukutapu foco : erajkutarakua fogón : parhangua forma de pelar : xikuitakua forma de vida : irekuarhikua, nitamakua forraje : k'uimbichu fosforo : étskutarakua fotografía : p'itakata fracturar : kuarhakuni francés : anxisï Francia : Anxia fregar : ambe jupantani freír : jurhixani frente : tserhukua frente roja : charhorhu fresa : charhapinda (fragaria vasca) fresno : tarhimu fresno llorón : parhamu frijol : t'átsïni frío (temperatura) : ts'irakua frontera : míndacharhu frotar : atarheni fruta : amanhenchakua fruta magullada : amanhenchakua tereri fruta seca : amanhenchakua karheri fruto gemelo : apani ukurhiti fruto verde : amanhenchakua no niniri, amanhenchakua tsïri fue respetado : janhanharhinhasïpti fuego : ch'ipiri fuereño : jusïkakua, niárati fuerte : uinani, uinamu fuerza : tsunhapikua, uinapikua fumar : itsutani funcionario : juramuti fustrarse : atsïkuarentani gabán : karuni inchanhikua galardón : intsïkuarhikua galardonar : pirirantani gallina : tsikata gallo : t'arhechu ganancia : andakua ganar : andani arengararhu ganar en elecciones : andani arengararhu ganso : irhamikua (anser anser) gancho : tsumbikutakua gargajo : antsari garrapata : turhikata gas : suánda gastar (usar) : atarani gastar dinero : atarani tumina gatear : chánchakurheni gato : misitu gato montés : misitu papu gavilán : tsápki gemelo : apani gente : p’urhé, achamasï, k’uiripu, k’uiripuechasï gente buena : ambakiti achaati gente humilde : ambakiti achaati gente tarasca : p’urhé, p’urhépecha gentes (plural) : k'uiripuecha, achamasïcha germinar : andarhani, charhani, tsïkini ginete : acháti tekenchu girasol : andani (helianthus annuus) glándula mamaria : itsukua gloria : auanda gluteo : charhasï gobernante : irecha golpaear : atajpirani golpeado : atakata golpeador : atajpiri golpear : apupuarhani, atani ambe, chátani golpear a alguien en la cabeza : uájtsïkuni golpear a un niño : atani ma sapini golpear con la mano : patsïndisïkani golpear en el estómago : t'auaakuni golpear fuerte : atani uingamitu golpear sin compasión : atani ikiatinku golpearse : atakorheni golpearse en la cabeza : ch'atantsïni golpearse la boca : k'uachamuni goma de mascar : xexakua gordo : tepari gorila : asome gorrión : charhoara (carpodacus mexicanus) grán : k’eri gran mercader : ambe k’epati grande : k’eri, ambe k’eri graniento : atsïmecheni granizar : xanuani granizo : xanuata grasa : tamakua grasoso : tamari greñudo : chakisï greta : temetse grieta : charandentani, cherandeni gritar : mintsitani gritón : mintsitati grosero : patsï grueso : tepari grumete : chójtati guadaña : uarhuatatarakua guajolote : kúkuna (gallopavus domesticus) Guanajuato : Kuanajuato (lugar en el cerro de las ranas) guante : inchajkurhakua guardar : patsani guardia : ónhati guayaba : enandi guayabo : enandi (psidium guajava) guëro : charanksï guerrero : acháti keriti guiar la planta : xuruni, xurhureni guisado : angonakua, jurhixakata guisado deshebrado : ts'intsimakata guisar : úmani, úntani guisar la comida : jurhixani guitarra : sétimu gustar : anenchani ma, tsitini haba : jáasï haber : jarhani haber niebla : xuxumarhandeni había rastreado : éjtakusïpka habitación : ta habla : uandakua hablador : uandandira hablar : arhini, uandani hablar de alguien : uandatsini hablar en secreto : arhindikuni hacer : úani, úni hacer algo con miedo : chéparini hacer bordados : antsingarhikuni, sïrikuni hacer bromas : ch’anakukuni, ch’anarani hacer calor : tsándini hacer cosquillas : k'irhimitani hacer del baño : kuatsini hacer dobleces : ekuandurhini hacer enojar : ikiatani hacer erupción : andarani hacer fogata : kurhikani hacer leña : iuini, iuintani hacer lumbre : újpakua hacer que escriba : kararani hacer raya : kuirukuni hacer surco : kuirukuni hacer tortillas (o pan) : ichusïkuni hacer uso de algo : marhuatani hacerle mal de ojo : arhini hacerse : úkuarhini hacerse a un lado : andarani ma hacerse bolita : k'urhukorheni hacerse del rogar : purikurhini hacerse para atrás : t'ókchutakorheni hacha : iuirakua harina de trigo : semitu halcón : tsïkimijocha hartarse : amanskani amanenchakua hasta : jamberi hasta aquí : xánku hasta ellos : jamberiksï hasta llegar : niánterani hasta luego : amberhi uxaki hay (en abundancia) : japoka hecharse : apúndini hecho : úkata hecho pedazos : újtakata helar : iauani helar en el suelo : iauatsini hemorroides : charhasï petakua hendidura : arhantsïrakua heredad : tarheta heredar : ambe jurakukuni heredar a alguien : ambe jurakukuni nemani herencia : pakaranchakua herida : akuarheta, akuarhikata, akuarhikua, akuarhitakua herida en la boca : akuarhimuni, akuarhumuni ximba jimbo herida en la oreja : akuarhindini herido : atakata herir : akuarhetani, akuarhini herirse : akuarhikurini hermana (de la mujer) : jingunekua hermana (del hombre) : piremba hermano (de la mujer) : mími hermano (del hombre) : erachi hermanos (plural) : erachicha herniarse : ansïani hervir : puruani hidalgo : achamasï kaxumbiti hiel : andumukua hierba : uitsakua hierbabuena : k’uajtsïtesi kojkurha, kuatsitinisï (mentha piperita) hierro : tiámu hígado : tauasï higo : jíkusï (ficus carica) hijo : uájpa hijo menor : charhaku hilado : p'arhakurhita hilar : xakuani hilo de collar : andachakua hinchado : k'úrhu hincharse de la cara : k'únharhini hincharse de la espalda : k'úparhani hincharse de los pies : k'úndurhani hocico : tonorhukua hoja : chukurhi hoja de mazorca : xarakata hoja de milpa : k'áni hoja de papel : chukurhi hoja de pino : uinumu hokey (deporte) : akurhukuni hola : nari hombre (varón) : achamasï, t’arhe hombre : achá, achaati, t’arhe hombre de familia : acheeti hombre de negocios : ambe k’epati hombre herido : acháti akuarhitakata hombre humilde : acháti nombe jatsïkurhini hombre valiente : ts'iueriti hombre viejo : t'arhepiti hombres : t'arhecha homosexual : kuatápixi, kuakuatáxi, kuesï homicida : atajpiriti hongo (de la piel) : terekua hongo : akumaterekua hongo de árbol : aiokuterekua hongo rojo : charhamasï honrado : jurhimbiti horcón : axamu, axamba hormiga : sïruki hormiga gigante : ch’ancharhu, xikuki hoy : iásï hoyo (en la tierra) : p'orhota huacal : kantsakata Huáncito : Uánto (lugar donde se habla) Huanimaro : Kuaimarhu (lugar de trueque) huarache : kuarachi huérfano : uerandi hueso (de la fruta) : tsikipu hueso : úni huevecillo de pescado : iarhata huevo : kuaxanda huevón : chipeti huizache : arumbasï (acassia puebliensis) hule : k'uindiri humanidad : achaatirikua humano : achaati, achá humareda : chakuakua humedecer : t'okemani humedecerse la nariz : t'okerhuni húmedo : sunuri, t'okeni humo : sïraata, sïróta hundirse : asutsïni, atsïnitsïni itsarhu huracán : akuitsï janikua Ichán : Ichani Ichupio : Ichupio idea : eratsikua idear : eratsini ideas (plural) : eratsikuecha identificación : mítperantskua identificador : mítintsti ideología : eratsikua idioma : uantakua, juchári uantakua idioma alemán : jerhimani uantakua idioma castellano : kasticha uantakua idioma chino : chinesï uantakua idioma español : kasticha uantakua idioma francés : anxisï uantakua idioma inglés : ingusï uantakua idioma italiano : itarhiani uantakua idioma japonés : japonesï uantakua idioma mazahua : masaua uantakua idioma mexicano (náhuatl) : méxikani uantakua idioma portugués : p’ortukesï uantakua idioma purépecha : p’urhépecha uantakua idioma tarasco (purépecha) : p’urhépecha uantakua idolo : t'arhesï iglesia : tiósïo ignorar : ambendini iguana : tikuini k’eri iluminar : charharustini, merherasïkani iluminarse : erajkutani imaginar : tsánharhini imitación : ts'éndakuntskua, ts'éndantskua imitar : ts'éndantani imprenta : kararakuecharhu inactivo : chipeti incarse : tinguixurhini incendio : kurhupikua incensario : k'uájtsïtarakua inchado del pecho : k'únhi incharse del pecho : k'únhini inchaskuni : enterrar incienso : k'uájtsïtakua inclinar : t'énksatani indagar : k'urhanguarhini indicar : arhistani indigestado : k'únhi indigestarse : amani individual : jindijku individuos (plural) : k'uiripuecha infante : sapi, sapichu, sapirhati infección : útsikua, xuta infección en el cuerpo : eperi infección en la piel : útseni infección en los pies : úndurhani inflamación en el estómago : k'uárhakua inflamado de la espalda : k'úparha inflar : p'uninhani información : ainhperata, eiankpikua informado : arhikata informador : eiankpiti informando : enguantani informante : énguti informar : aianguni, arhijpeni, uandantani informarse : arhijperani informe : eiankpikua Inglaterra : Inguatera inglés : ingusï iniciar : uénani, uétenani, úmukuni iniciar el año : uéxurhini inicio : uénakua injertar : mójtsïtani injerto : ansïapu, mójtsïni inmaduro : tsúri inscribirse : karakuarhini inscripción : karakuarhikua inservible : no ambakiti insolación : aparhekuarhikua inspeccionar : eranguni instrumento de juego : ch'anaratarakua instrumento musical : arhiratarakua insurgente : mójtakuti, eranhasïkati, janhasïkati intersectado : ambe ma parhikutini intestino : xuturhi introducir : arhistakuntani introducir en la boca : inchamukuni inundación : iorhejpentani inútil : no ambakiti invasor : inchaakutsïpiti invertido : menanhakata invertir : menanhani invertirse : menanhini investigación : jirhinhantskua invitar : p'imarhini invitar con insistencia : úmbarhini ir a la mercado : kéjpiarini ir a la plaza de toros : kéjpiarini ir al centro : kéjpiarini ir amaneciendo : erendepani ir con miedo : chérhipani ir de visita : p'orhengurhini ir despacio : atsïtakuarhu nirani ir fumando : itsutapani ir hablando por la calle : uandapani ir hacia la orilla : kémukuni ir tosiendo : júpani ir tras de alguien : chumani, chúxapani Irapuato : Irapuato (lugar de terrenos pantanosos) irrigar : atanskuni irritado : tsómiti isla : ómikua Italia : Itarhia italiano : itarhiani izquierdo : uikixu jabalí : kúchi xamu jabón : apupeni jabón líquido : xapu jaguar : únhurhiri (panthera onca) jalar : antsikuni, antsitani jalar las orejas : antsindikuni jalarse : antsikupani janamargo : k'uimbichu Janitzio : Janitsïo (Cabello de maíz) Japón : Japoni japonés : japonesï jara : t'óksteni jardín : teparatirhu jardinero : t'eparati jarra : tsúntsu jícara : urhani jicote : kaparhi (apis bumbus) jilote (maíz tierno) : apenda jitomate : tómari kuaraki (lycopersicon esculentum) joto : kuesï, kuatápixi, kuakuatáxi joven : tumbi jóvenes (plural) : tumbicha juego : ch’anakua juego de pelota tarasca : uárhukua juéz : acháti tsïrikuarhikua kamata jugador : ch’anari jugar (juegos de azar) : ch’anani jugar : ch’anani jugar con alguien : ch'anarani jugar naipes : ch’anani jugo de frutas : amanhenchakua itsïrhukua juguete : ch'anarakua juguetón : ch’anari julio : julio junco : tupata junio : junio junta : tángorhikua juntado : kúndantskata juntar : kánerani, tánani juntarse : tángorhini junto : márku justo (a la medida) : sesku justo : ambakiti, jurhimbiti juzgar : aiaimeni, arhinchani kiosco : arhirakuacha jatákua la (artículo) : ma La Cañada : Eraxamani laberinto : takipu labio grande : iondera labio leporino : axamu labrador : tarheri labrar : ambakerani, ambarheni, ambarhini, ambopani labrar la tierra : tarheni, tsákani labriego : tarheri ladera : uanateni ladrón : inchaakutsïpiti, sïpari ladrón de ganado : atsïpemtsï lagartija : tikuini, tsáki lago : japunda lágrima : uekua lamerse la cara : kuenanharhini lámpara : erajkutarakua lana : sununda lanzar un grito : mintsitani lápiz : kararatarakua largo : ambe iosti, iósti lastimar : akuarhitani, ch’amarhini lastimarse : atakuareni, marhirini lastimarse el cuello : marhinchani lastimarse el estómago : ch'amaarhani lastimarse el pie : marhindurhani lastimarse en la pierna : marhijtarhani lastimarse la cabeza : marhijtsïni lastimarse la cara : marhinharhini lastimarse la espalda : marhiparhani lavadero : juparakua lavado : jupakata lavadora (persona) : jupari lavar : jupani lazo : sïndari le había informado : eiangusïpti lección : arhistakua, jorhenkua leche : itsukua lechuza : takuru lector : arhintsi lectura : arhintskua leer : arhintani lejos : iauani lengua (órgano) : katamba lengua : uantakua lengua española : kasticha uantakua lengua purépecha : p’urhépecha uantakua lentes : anenchakua lento : atsïtakuarhu leña : chiikari, iuikua leño : ch'ikari león : púki (felis concolor) lepero : patsï les pidió de favor : kómu arhiasïpti letra : katarakua levadura : xarhipu levantar : iótatani, jauatani levantar el cuerpo (con la punta de los pies) : tsenendurhani levantarse : anhaxurhini levantarse rapidamente : changatakorheni ley : juramukua leyenda : uandantskua libreta : takukata libro : arhintskua, takukata licenciado : acháti erachi licenciados (plural) : akurhepesïcha licor : arhanxa, kauikua líder : urhekutspiri liebre : chapasï (lepus callotis) liendre : xixunda lima (fruta) : lima lima : lima (citrus limeta) limpiar : ambakerani, ambanskani limpiar el agua : ambangantani limpiar el ixtle : ambakerani xindárikua limpiar las calles : ambanskani xangarhu limpiar las superficies : ambatantani limpiar maderos : ambarhentani limpiar semillas : ambakerani juskukua, ambarhentani tsïkiku limpiar un terreno : ambamtani, ambapani limpiarse el cielo : ambandentani uandarhu limpio : ambambakaxi, ambandeni, ambangarhi, jupantskata limpio de hierbas : ambatakata lince : misitu papu lindero : míndakua línea recta : jurhimbiti líquido viscoso : k'uindiri lirio : arhumani angasï listón : tepejtsitarakua literato : karari llamado : arhikata llamar a atención : chanarani tamixu llamarse : arhikuarheni llano : pákua llanura : anbandu llave : mítakua llegar : niántani llegar de paso : jamani llenarse : amanskani llevar : pákuni, páni llevarse : pájperani llorar : uerani llover : janini llovizna : janinderakua lluvia : janikua lo añadimos : kuturasïngaksï lo mejor : ambakiti, ambarhati lo que es : ambe lo respetan : janhanharhinhasïndi lobo : jiuatsï (canis lupus) loco : t'ipijchukua lodo : atsïmu lodoso : atsïmu jakuni, atsïmuenandu, atsïmueni, atsïmukurini lograr : andakurhini lograr una meta : andanguni loma grande : k'eparha lombriz : ts’irakua (lumbricus terrestris) lomo ancho : kóparha los dos : tsimarhani los que : éngaksï los que nos : éngajtsïni losa pintada (talavera) : ajtamakata lote : irerakua lucha : ataperakua luchar : ataperani luciérnaga : ch'ipiri etetsï lugar de aparecidos (fantasmas) : xarhakuarhu lugar de pelea : jupiperhakuarhu lugar de visita : p'urhenchekuarhu lugar tenebroso : arhórandini lujo : arhikorhekua lumbre : ch'ipiri luminoso : merherasïkari luna : kutsi, nana kutsi, kuku lunar (de la piel) : p'íntsani lusitano : p’ortukesï luz : charharusï machacado : xúmakata machacar : ch'atani macho : achamasï, t’arhe machos (plural) : t'arhecha machucar : atastani, ch’atani machucarse el pie : ch'atanduni machucarse la mano : ch'atajkuni madera : ch'ikari, k’ereri madera de pino : iarhini madre : amamba, nandi, nana madroño : pananksïni madrugada : xarhinku madurar : ninirani maduro : ninirakata maestro : arhitatsïpiri, jorhentperi magro : chanhasï maguey (en piña) : akamba tipakata maguey : akamba (agave atrovirens) magullar : chátarani maíz : tsíri (zea mays) maíz molido : andumukua maizal : tsirio majada : terenda mal hecho : ch'amachamasï mal sabor : xómarhakua maldición : no sesi jásï maleante : ts'ïjpati maleza : takari malgastar : ambenarhini malhechor : ts'ïjpati maltajado : ch'apakata malva : charhakata (malva escorpia) mamá : naná, amama, nandi mamar : tsuparhini manchar : jájkuni manco : tokojku mandadero : axapiti, uandakua pari mandado : anchiperata mandar : axani, juramuni mande? : ambe? mandil : tatsunharhikua, úmukukata manejar la yunta : chukujchukuni manjar : akua, amanhenchakua, aspeti ambe mano : jájki mano delgada : k'arhijkurha mano dura : chopejkurha mano inchada : k'újkurha manteca : jurhixatarakua, tamakua manzana : mants’ana mañana : pauani mapa : p'itakata maquillado : t'upunharhi maquillarse : atanharhini máquina de escribir : kararakuecharhu mar : japunda k’eri Maravatío : Marhabatio (lugar bello o presioso) marcar : úmukuni marcar limite : míndakuni marcha : uanopekua marchar : uanopeni marco : anamutakua maricón : kuesï, kuatápixi, kuakuatáxi marido : uámba mariposa : parakata mariposa monarca : kolombrini parakata marrano : kúchi martajado : chapakata Maruata : Marhuata (lugar provechoso o útil) marzo : mariso más : sánderu más tarde : tátsekua máscara : kánarhikua masticar : xaxani matar : atani, uándikuni matriz : charaku uarani, k'uparhata mayate (escarabajo) : ts'ents'erapu mayo : maio mayordomo : erangutsïpiti, t'eroncheti mazorca : xanini mazorca desgajada : ch'auakata mazorca gemela : apani ukurhiti mazorca tierna : apenda me informaron : eiangunhasïka meada : iarhatsikata mecate : sïndari medalla : jukajchakua medición de capacidad (en fuerza o inteligencia) : ts'éjperakua médico : tsinajpiri medio de información : eiankpitarakua medir : ts'éritani medir en el agua : ts'émani medir fuerzas : ts'éjkperani medir las piernas : ts'éjtakuni medir los brazos : ts'éjt'arhatani medirse en la cabeza : ts'éjtsini medirse en la mano : ts'éjkurhani medirse la estatura : ts'érikurhini medrar : andani médula : kamatsita mejicano : méxikani Méjico : Méxiko echerio mejorar : ambakentani, anaxusïtantani mellizo : apani mensajero : uandakua pari mentir : chikuanderani mentiroso : chikuanderati mercader : ambe ma parhikutini, atarantsïti mercancía : atarantsï merolico : uandandira, uandari mes : kutsi mesero : manaratsperi mesquino : amutsï mestizo : turhisï, utusï metal : tiámu metate (piedra donde se muele) : iauarhi meter algo al fuego : uekajpani meter algo en el agua : inchamani metro : ts'éritarakua mexicano : méxikani México : México echerio mezcal de maguey : sïkua mezclar : iétani, kúmandani mezquino (grano) : t'umbasï mi : juchi, juchiti mía : juchi, juchiti Michoacán (en náhuatl) : Michoakani (Lugar de los pescadores) Michoacán (en tarasco) : P’urhépecherio (Tierra de purépechas) mico : asome (ateles geoffroyi) miedo : chékua, chónharhikua miedo al hablar : chémsïni, chémuni miedo de comer : chéchani, chémuni miedoso : chémsï, chónharhiti, kuesï miel : tékua miel de abejorro : kaparhi tékua miembro viril : sinsúni, tsïueata mierda : kutsi, kuatsitakua milagro : kóntperakua milagros (plural) : kóntperatecha millonario : kándi milpa : tarheta ministro religioso : táta mío : juchi, juchiti miopía : xuranarhini mirador de madera : tekanchi mirar : exeni mirar dentro : ambe ma exeni mirarse la espalda : eraparhani mirarse la mano : erajkuni, erajkurhani mocho (cortado) : axukata mocho de los pies : tokondu mocho del dedo : tokojku moco : k'uitirhukua moco seco : kapasï mocoso : tsupirhu mofeta : k'uitsiki (mephitis macroaura) mojar la mano : p'ómani mojón : míndakua molcajete : xúmatakua molde : jatanhikua, úrakua mole (comida mexicana) : angonakua mole de olla : atapakua moler en el molcajete : xúmani moler frutas : amanhenchakua urhuni, chátani molido en el molcajete : xúmakata moneda : tuminu monja : nána mono : asome (ateles geoffroyi) montaña : juata montar (caballo) : jatani montar : mójchakuni morada : k'uta morado (color) : tsitupiti morado : tsitsuni morar : erekani morcilla : surhikua morder : katsarhini Morelia (Guayangareo) : Uaianarhio (lugar junto a la loma plana) moreteado : atakata, tsitsuri morir : uarhini moronga : surhikua morral : sutupu mosca : tíndi (musca domestica) mosco : kúpu mosquito : kúpu, xipimi, sïpimu mostrar : xarhatani mover : manarani mover el cuello : manajchani mover el estómago : manorhani mover el torax : manorhani mover la boca : mananderani mover la cabeza : manajtsïni, níjtsïni mover la cola : manatskani mover la espalda : manaparhani mover la mano : manajkurhani mover las manos : ch'ikapkurhani mover las nalgas : manatskani mover los labios : menanderani mover los ojos : menanharhini mover los pies : manandurhani moverse : ch'ikapini, manakurhini, móatani mozo (joven) : tumbi muchacho : ché mucho : kánekua, sánderu, uáni, uánikua mucho tiempo : ióni mudar : mótsini mudo : nunuxe muerto : uarhiri mugre : k’erenda, sïuakua, tamakua mugroso : sïuari, tamari, k'eresï mugroso del trasero : k'eretsi mujer : uarhi mujer adolecente : iurhitsikiri mujer adulta : nanachi multiplicar : kánerani, uánerani mundo : parhakpini municipio : jupindakua murciélago : uasïsï musgo : terenda músico : arhirati, atarhi muy bien : sesimindu muy cerca : andaritini muy delgado : ts'ánts'auasï muy limpio : ambambasï muy picado : tsembeni muy poco : namunditu nacer : andapenuni, charhaku jamani nacer una planta : tsikini nacimiento : andajpienukua, kóntperakua nación : irechikua, juchári nada : nómbe nada más : xanku nada más tuyo : chéetku nadar : xarhiani nahua : méxikani náhuatl (lengua) : méxikani uandakua Nahuatzen : Iauatsini (lugar donde hiela) nalga : charhasï naranja (color) : naraxambiti naranja : naraxa naranjo : naraxa (citrus arantium) nariz : úrhi nariz ancha : kórhu nariz chueca : ienerhu nariz larga : iorhukua nariz roja : charhorhu natalidad : andajpienukua navidad : andajpienukua navío : chakakua neblina : xúmu necesario : anchitakua, uétarhikua necesidad : uétarhikua negro : turhipiti nervio : pasïri, pauirakua nevada : iéjtakua nevar : iéjtani nevar en el agua : iauameni nido del pájaro : xerekua niebla : xuma nieto : nimakua nieve : iéjta nigromante : xurhijki niña (del ojo) : uapita niña : nanaka, nanaka sapi, uarhi uátsï, uarhi taki niñez : sapirhatikua, sapikua niño : tataka, taki, sapi, ché, uátsï nivelar dos objetos : akuakuni nixtamal : jápu no : nómbe, asï no sé : jauani no se que és : ambendisïki no tener vergüenza : amotakuarhentani no, pues : nóchka noche : chúrekua nogal : nixasïrhu nombre : arhikuarhikua nopal : paré (opuntia ficus indica) norte : kundenbarani nosotros : jucha nosotros también : juchajtu noticiero : etsakutarakua novia (que se casa) : tembunha novia : arhikua noviembre : nobiembri novio : tembucha nube : xumarhu, janikua nuca : anhanchakua nudo : angandipu, pokosï nuera : tarhamba nuestro : juchari nueve : iúm t’amu nuevo : jimbanhi nuez (el fruto) : nixasï Nurío : Nurhio (Lugar tranquilizante) obrero : anchikuarheri obscuridad : pápk'andkua obsequio : intsïkuarhikua observación : exekua observado : eranguti observar (adentro de algo) : eranhani observar (en la plaza) : erajpani observar : exeni, erhani observar de lejos : erotani observar el muro : eranharhitani observar el suelo : erantskani observar en la parte superior : erajtsïtani observar hacia arriba : eranchini observar sigilosamente : eraxatani observarse : eranasïkani observarse de la nariz : erarhuni observarse el pie : eranduni observarse en el cuello : eranchani observarse en los brazos : eraxurhani observarse internamente : eranhini observarse la boca : eramuni, eranderani observarse la cabeza : erantsïni observarse los piernas : erandurhani obsidiana (piedra volcánica) : ts'inapu ocote : k'ueramu octubre : oktubri ocultar : óndatsperi ocupación : úkua oeste : andajchukua ofrecer : kejtsïtani ofrenda : kejtsïtakua ofrendar : kejtsïtani ojo : éskua ojo de agua : itsï ueratarhu oler (el animal) : t'unurhini oler el piso (el animal o persona) : t'ununtskani olla : tsúntsu olla de barro : porhechi olor a pescado : uchumeni oloroso : ambe ma axipiti, ambe puntsurhini olote (corazón de maíz) : téni olvidadizo : achamasï marikurhini, acháti marikutpi olvidarse : mirikurhini olvidarse de algún lugar : mirinharhini ombligo : túpu onza : apatsï (mustela frenata) óptimo : ambarhati orador : arhijtsïkuapiri orar : uandatsekorheni órden : juramutspekua ordenar : juramuni orientar : arhistakuni orientar personas : arhirakuni oriente : antiku, chanchanasïtirhu, uéramani originario de : anapu orina : iarhatsikata orinar : iarhatsini orinar en algún recipiente : iarhanhani oro : tiripiti orquídea : arhurakua (cattleya citrina) ortiga : aparhekua (urtica urens) ortiga negra : aparhekua turhipiti oruga : karhasï oso : osomari oso negro : osomari (ursus americanus) otorgar garganta : kirakuni otra vez : méndaru otro : máteru otros : máteruecha, maruterucha oveja : karichi (ovis aries) oxidado : tsitsuni oxidar : tsitsuni óxido de plomo : temetse oye! : épa ! paciencia : tekanskua padecer diarrea : pátskani padecer fiebre : tinharani padre (sacerdote) : táta padre : tatemba, tata padre de familia : táti padrino de boda : tátetsperi país : irechikua, juchári paja : surumuta pajarilla de res : xarhameta pajarillo : kuíni pájaro : kuíni pájaro carpintero : krétu pala : p’ískutarakua palabra : uantakua palacio : irekakua palma (de la mano) : kójkurhakua palma : takamba, p’úmu palmera : p’úmu (acoelorraphe pimo) palo : ch’ikari palo de hokey : akurhutarakua paloma : k’uíkipu palpitar : p’ikuarhkuni palta : kupanda (persea americana) pan : kurhinda, ichuskuta pan agrio : karhirati pan de trigo : simitu pan integral : simitu panal : k'uípu páncreas : xarhameta Panindicuaro : Pamenhikuarhu (lugar de bronquitis) pantalón de manta : t'ipijchukua pantorrilla : andajcherakua panzón : t'ikarha pañuelo : atachi, irhinharhi papa (santo padre) : táta papá : tata papa : uarhasï papel : sïranda papeles (plural) : sïrandecha parado : angaruti, angaxurhitini parar : anaxuntani, anaxurhitani, angantani, angaxurhini, anhaxujtani pararse : anaxurhini, angandini pararse en la puerta : angamukuni parcela : irerakua parche : májchutarakua, mákutarakua parece que : enajki Paricutín (volcán activo) : Parhikutini (Lugar al otro lado) Paricutiro : Parhikutirhu (Lugar en el otro lado) pariente : márkueka parpadear : chénarhini, michinharhini parpadear con miedo : chénharhini parque : nitamakua participar en un evento : inchamukuni partido : arhakata partir : arhukuni pasa (uva seca) : amanhenchakua karheri pasado meridiano : xatini pasar : nitamani pasar de una casa a otra : móakuni pasar en frente : terunharhini pasar en la casa del vecino : múakuni pasar en medio de la milpa : teruakuni pasar por encima : arachákuni pasar por un puente : parhijtsikuni pasar por un rincón : parhijtakuni pasar sin tocar : arachákuni pasarse de límite : ts'ïmuni pasarse por la calle : nitamakuarhini pasatiempo : nitamatarakua pasear : uanamani pasearse en la calle : uanarurhani pasillo : jájchukureni paso largo : aratarini t’arhecha pasto : takari, uitsakua pastor : eranguti Pastor Ortis (Surumato) : Surumutarhu (lugar de mucha paja) pata de mesa : atsïtsitarakua patata : uarhasï patear : t'auarheni patear en el cuello : t'auajchakuni patio : ekuarhu, terunukua pato : kuirisï (nyroca affinis) patrimonio : pakaranchakua, irekua Patzcuaro : P’atskuarhu pavo : kúkuna (gallopavus domesticus) pavor : chékua, chónharhikua pecho : pexu pechuga de pollo : anarakua pedir : kurhajkorheni pegamento : májchutarakua, mákutarakua pegar : matani pegar a alguíen : márheni pegar a un niño : charasikani pegar algo en la cabeza : mántsïni pegar en el cuerpo : chárhitani pegar sin compasión : amerapi jinkoni atani pegarse : mákurhini peinado : arhutsïntani peinado de la mujer : tepejtsïkua peinarse : ambajtsïntani, arhutsïni peine : ambajtsïtakua, arhitsïtarakua peineta : tepejtsitarakua pelado : patsï pelar : ambaparhakuni pelarlo : xikuiparhakuni pelarse la nariz : xikuirhuni pelea : ataperakua pelea : uarhiperakua pelear (un compromiso) : ataperani pelear : uarhipeni pelearse : uarhiperani pelirrojo : charhanksï, charhontsï pellejo : sïkuiri pellizcar : matirhini pelo : jauiri pelota : uirhipu peludo : chakisï pena : k'uratsikua penca : chauatakua pendejo : t'ipijchukua, t’ondosï pene : sinsúni, tsïueata penetrar : inchani Penjamo : Epénjimu (lugar de ahuehuetes o sabinos) pensador : eratsiti pensamiento : eratsikua pensamientos (plural) : eratsikuecha pensar : eratsini peña : kerenda peñasco : kerenda pepenar : úksamani pequeño : sapi, sapichu, sapirhati perchero : chángarhitakua percibir un sueldo : andani percudido : ambe ma nirandini perder : tsïtani pérdida de la voz : óchakua perdón : puátsperantskua, puántsperakua perdón : tekaantskua perdonar : tekaantani perdonarse : puátsperantani perdone usted : cha punsï sani peregrinar : uanopeni perezoso : xépeti perforable : chákua perforado : tsapakurhita, tsembeki perforar : tsapani perfume : p'untsukua periódico (diario) : arhintskua periodico (informe) : eiankpiti Peribán : Peribani (Lugar de maderas) perito : mítintsti permanezco : jarhasïnga permiso : sesikua permutar : mójtakuni pernoctar : uirhupeni, apúpitixi jati pero : joperu perro : uíchu (canis familiaris) persona : achá persona con experiencia : eranhasïkati persona miedosa : chénharhiti persona que espera : erokati personas : k'uiripuecha pertenencia : mínguarhikua pescadería : uchumetikua pescado : kuruchi pescado blanco : kuerepu, kuruchi urapiti pescador : cheremati, uarhuri pescar : uarhuni pescar con red : uarhuni pescuezo : anhanchakua pestaña : iorhukua petate : k'uírakua petirrojo : charhanchu pez : kuruchi picado de la cara : kachanarhi picaflor : ts’intsuni picante (ají) : k'auasï (capsicum annuum) picante : p'ameri picar (el chile o ají) : p'ameni picar : chukurhini picar a otras personas : chukurhpini picar el suelo : chukuntskani picar la abeja : t'enajpeni picar la tierra : tsekaskuni picar madera : tsekarhini picarse los brazos : chukuxurhani Pichátaro : Pichatarhu (lugar de jitomates) picoso : p'ameri picotear : tsepurhini picudo : ts'iundera, tsurhundera pie ancho : kóndurha pie duro : chopendurha piedra : tsakapu piel : sïkuiri pierna : angajtakua pierna delgada : k'arhijtarha piernas inchadas : k'újtarha pies inchados : k'undurha pilar : angamerhakua pilar de madera : anamurhukata piloncillo : chankaka pinabete : kúmu pinacate : t'énderapu pinacate : t'eteksï pinchar : chukurhini pincharse el cuello : chukunchani pincharse el pecho : chukunhini pincharse la cabeza : chukuntsïni pincharse la espalda : chukuparhani pincharse la mano : chukujkuni pincharse la pierna : chukujtarhani pincharse las orejas : chukundini pincharse los pies : chukunduni pino : p'ukuri pino chino : urhusi pinole (maíz tostado) : andumukua, japumata pintado : atakuata pintar : atakuani pintarse : atanharhini pintura : atakua, atanskua piña del pino : uanhasï piojo : ambusï (pediculus capitis) piragua : chekakua pirámide (construcción) : iakani pisar : atastani, atsïtani pisar el sembradío : t'auaatani pisar en medio del fuego : t'auajpani pisar sobre el agua : t'auamani pisotear : t'auajchakuni pistola : chararhakua planicie : anbandu plano (carta) : p'itakata planta : anhatapu sapichu planta del pie : atastatakua planta medicinal : anhatapu sïpiati planta silvestre : takari plantar : ikarani plástico : k'uindiri plática : uandontskuarhikua platicador : uandontskuarhiri platicar : uandandirani, uandontskorheni plato : atarakua platón (de madera o barro) : urhani plaza : kópikua pluma : p'unguari poblado : ireta poco : namunku, sáni, sániku podar : ch'auajtakuni poder político : arhengarikua podrido (por humedad) : sunuri podrido : puri, tereri podrirse : tereni podrirse por humedad : sununi polémica : arhijperakua policía : ónhati polilla : seperi polvo : t’upuri pomada : jánhikua pompa : charhasï pómulo : angangarhikua poner : jatsini poner valor : kurhajpini ponerse algo en la mano : tatsujkuni ponerse alguna prenda : jukani ponerse boca abajo : kápatsini ponerse de pie : anhaxurhini ponerse duro : k'uanhapini ponerse el collar : uekajchani ponerse morado : tsitsuni ponerse ronco : óchani poniente : andajchukua popote : p'anhikua poquito : xánku por acá : axueni, ixuisï por ahí : jimesï por aquí : ixuisï por diferentes lados : tachani ísï por el camino : xanharisï por ese motivo : jimbo por eso : jimbo, jimboki por favor : kómu arhiasïpti por la calle : xanharisï por la mañana : tsípa por la noche : chúrekua ísï por la tarde : xásï por partes : tachani ísï, tachani por qué : andi por qué así ? : andisï ? por tal motivo : andixi por un lado : mekandarhu porque : jimboka portal : jájchukureni Portugal : P’ortukarhia portugués : p’ortukesï poseer : jatsikuarhini, jatsini, kámani poseer habilidad : jorhenani posesión : mínguarhikua posesionarse : mínguarhini poste : axamu, axamba poste de luz : erajkutarakua postre : amanhenchakua potaje : angonakua pozo : p'orhota pozole (caldo de maíz con carne) : másïkuta practico : anchitakua predio : irerakua preguntar : k'urhanguarhini preguntar a alguíen : k'urhamarhini premiar : pirirantani prender : tixatani prender de inmediato : úrhupani prender de inmediato : urupani prender el fuego : étskuni prensa (informador) : eiankpiti preocupación : uandaniakua preocuparse : uandaniani preparar el guisado : úmantani preparar la comida : úmani presbitero : táta presentación : xarhatakua presentar : xarhatani presentir el peligro : chókurhini presionar : pucharani, t'achukuni preso : káskukata préstamo : kuánperata presumido : arhikurhini presumir : arhikuarhini, jatsijpakuarhini presunción : arhikuarhikua primer : orheta primero : orheta principiar : úndani prisión : ónhakua privatización : mínguarhikua probar : ts'éjkuni, ts'émuni problema : uandakua procesión : uanopekua producto : atarantsï profesor : arhitatsïpiri, jorhentperi prohibir : arhistakuni juramutini prometer : aiokuarheni prometer a dios : aiokuni pronto : sóntku propiedad : mínguarhikua próstata : axangurhikuarhu, charhasïrhu protección : inchajkurhakua proteger : kuájchakuni provocar : xurhureni púa : tsurhumu pubis : chakuatsï pueblo : ireta puede ser : nándika, petsa puente : parhijtsïkutarakua puerco : kúchi puerta : míjchutarakua pués : andi, anku pulga : tsíri pulir : ambaparhakuni pulir madera : ambarheni, ambarhini pulmón : xarameta pulpa : ankunakua pulpa de maguey : ch’amasï pulque : charapi, urapi pulsar : p'ikuarhkuni pulsera : inchajkurhakua puma : púki (felis concolor) puntal : axamu, axamba punteagudo : ts'iundera punzar : chukurhini purépecha : p’urhé, p’urhépecha ¡purépecha, nunca olvides tu idioma! : p’urhépecha, asï mirhikuari je juchári uantakua! purificado : jupakata purificar : ambangantani puro : ambangarhi púrpura : tsitupiti Puruandiro : Purhuandirhu (lugar donde abundan calabazas) pus : iuani, xuta putrefacto : puri qué : ambe, eki, je que así (para indicar forma o manera) : ísïnha qué cosa es? : ambesïki? que el qué : énganha qué le va decir? : arhiatinha? qué tal ! : amberhixi uki! quebrar : kakaatani quebrar huesos : kuarhakuni quedarse : pakarani quejarse : arhiarhimeni quelite : xakua quemada de la piel : aparheta quemar : aparheni, aparhetani quemar el pasto (la hierba) : kurhuntskani quemarse : kurhikani quemazón : kurhupikua Queréndaro : Kerendarhu (lugar de peñas) querer (desear) : tsitini querer : arhikuekani, uekani, uémbeni querer comer : amanhenchani querer llorar : uenenchani Querétaro : K’eretarhu (lugar de la gran ciudad) queso : kéxu, itsukua ch’ojpemakua quíen sabe? : ambendi?, jauani? quien sería? : népirini? quienes : néngachi, tsïmanga Quinceo : Kintsio (lugar de cólicos) quintoníl : akumaxakua quiosco : arhirakuacha jatákua quiote de maguey : ts'iueata quitar las ramas : ambarhini quitarle la piel : xikuitani quizás : nándika rabo : ch'éti radicar : erekani, irekani radio : etsakutarakua raicilla (planta) : ts'urumuta raíz de chayote : apupu uarhasï raíz de chayotillo : akarheni sïrankua raíz de la planta : sïrangua rajado : arhakata rajadura : arhantsïrakua rajar : arhakuni rama : anandipu, ansïkua rama de encino : chápanjkua rama del árbol : sïnhaki rama seca : angandipu ramificar : ansïkuani rana : kuanasï (rana pipens) rápido : uinani, uinamu rasparse de las manos : t'irujkurhani rasparse el pecho : t'irunheni rasparse en la boca : t'irumuni rasposo : ch'ách'arasï rasposo de la cabeza : ch'ách'arantsï rasposo de la cara : ch'ách'aranharhi rasposo de la espalda : ch'ách'araparha rasposo de la nariz : ch'ách'ararhu rasposo de los brazos : ch'ách'araxurha rasposo de los labios : ch'ách'arandera rasposo de los pies : ch'ách'arandurha rasposo del cuerpo : ch'ách'ararhikurhini rastreador (objeto) : éjtakutarakua rastreador : éjtakuti rastrear : éjtakuni rastreo : éjtakukua rata : jeiaki iuiri ratero : sïpari ratón : jeiaki rayado : kuirusï rayo : piritakua rayos del sol : t'íntskuecha razonar : eratsini rebajar : akurhukuni rebotar (una pelota) : tsanguantani rebozo : ataxi, k'uanintikua recado : juramutspekua recargar : angarhitani recaudar : kánerani recepcionista : mókuti rechinar : kiriraskani rechinido (de dientes o puerta) : kirisamikua recibir : p'irani recibir de la mano : euajkuni recién llegado : niáratini reciente : jimbanhitku recoger : úksamani recoger del suelo : k'arhantani recogerse : inchantani recolectar : tánani recomendación : arhiarhijtakua reconciliación : puántskua reconciliado : kúndantskata reconciliar : kúndantani reconciliarse : puátsperantani reconocer (el lugar) : miiundasïkantani reconocer : miiukuntani reconocer las voces : míchakuantani, míchakuni reconocimiento : mítperantskua recordar : míani recordar a alguíen : míatantani recordar cosas : miántani recrearse : chanani sani recto (culo) : charhasï recto : jurhimbiti recuperar : ambakentani recuperar la razón : miántani recuperar la sobriedad : ambonhasïkani recuperar la vista : éskantani recuperarse de borrachera : ambangarintani red (para pesca) : uarhukua red : ch'ieremakua redondo : uirhipiti reencontrar : kúmantani, xéntani referirse : uandatsini reflexionar : eratsintani regalar : pirirantani regalo : atachi, intsïkuarhikua, tsiripeta regañar (a alguien) : xukajpeni regañar : xukani regañon : xukajperi regar : atanskuni regar el cultivo : t'eparatani región de La Cañada : Eraxamani región de Los Lagos : Jupandarhu región purépecha : p'urhépecherio registrarse : karakuarhini registrarse ante el juez : karakuarhini regresar : junguani, k'uanhatsini regresar observando : eratipunguani regresarse : k'uanhatsintani reino : irechikua reinscripción : karakuarhintskua, karantskua reír : terekurhini reiscrito : karantskata relato : undatskua religiosa (mujer) : nána rellena (morcilla) : surhikua remador : chójtati remar : xoojtani remedar : ts'éndantani remo : chójtakua remolino : sïuini rendija : arhantsïrakua reparar : anaxusïtantani repartir : arhukuni, arhungustani ma kaxi, etsakuni repartir en partes iguales : arhukuntani, arhuntani reparto : arhukuntsïkua reparto de utilidades : arhungustanikua repicar la campana : uámukuni repintar : atantani reposar : mintsikurhini reposo : mintsikurhikua reprogramar : kantsantani resbaladilla : ts'urundutarakua resbalarse : ts'uruani resbalarse con los pies : ts'urunduni resbalarse de la mano : ts'urujkuni resbalarse en el piso : ts'uruntsïkani rescribir : karantani residencia : irekakua resina : xunhanda resistente : choperi resistir : tekaantani resistól : májchutarakua, mákutarakua respetar a la gente : janhanharhijpini respetar a otros : jananarhpeni respetarse mutuamente : janhanharhijperani responder : kurhakorheni, mókuni responderse mutuamente : mókutsperani restructurar : kantsantani resucitar : ambongaskani retoñar : andantani retoño : uájpa reunido : kúndantskata reunión : kúnguarhekua, tángorhikua, tángorhintskua reunir : tánani reunirse : tángorhini reventado : arhakurini, charaparha, charasiti, charari reventar : charandani, charran, charantskani reventar los granos : chararani reventarse : chatantsini reventarse las manos : charajkuni reverendo : táta revista : arhintskua revivir : ambongaskani revolucionario : mójtakuti revolver : iétani, kúmandani revuelto : kúndantskata rey : irecha rezar : uandatsekorheni rico (de bienes) : kándi rico (de sabor) : ásïpiti, aspeti río : iurhekua riqueza : pakaranchakua risa : terekurhikua robar : euakurhini, sïpani roble : tukusï (quercus panduriformis) rociar : k'uárhini rodilla : jurhintskua roer : akurhintasïni rojizo : charhapindini, charho rojizo del cuerpo : charhapirhikurhi rojo : charhapiti rollo : sïrijtakua romper : kakaatani, karuni, tsapani romper la columna : kuarhakuni romperse el pantalón : karujchuni romperse la camisa : karujchani roncar : k'uaraani ronquera : óchakua ropa : jukantskua, órhikua roto : tsapakurhita rozar : amboatani, apirani, chapanhantani rubio : charanksï sabañón : charanduni saber : jorhenani, mítini sabiduría : mímixekua sabino : epénjimu (taxodium macronatum) sabio : eranhasïkati, janhasïkati, jorhendi sabor : axupikua saborear : anenchakuarhu, asïpemuni saborear la fruta : angejchani saborizante : p'untsukua, p'untsumikua sabroso : ásïpiti, aspeti, p'untsumiti sacar del agua : p’ímani sacar del comal : p’ístani sacar del suelo : p’ískuni sacar jalando : antsirhukuni sacerdote : táta sacudir : uauarhukuni sal : itukua sala : nitamakuarhu sala de lectura : arhintskua salamandra : chekurhita salida : uérakua salir : uérani salirse del agua : uémini saliva : kuechenda salpicar : k'uárhini salpicar agua : ajtarheni saltamontes : chóchu saltar : tarharani salto (cascada) : xorhekua saludable : ambamaxi sanar : ambakerantani sanar de una cruda alcohólica : ambakintani kauikuari sanar una herida : ambamentani, ambakintani akuarhikurhu sandalia : kuarachi sangrar : akuarhitani sangre : iurhiri sano : ambamaxi, ambakiti jarhani santo : jurhimbiti saquear : sïpani sarampión : uacharhekua sarape : karuni sardina tarasca : akumarha (algensea lacustris) sarna : atsïmekua sarnoso : atsïmecheni sauna : urhirhekua sazonar : ts'irirani se conocen? : mítperasïki? se le aparecerá : xarhakuaati secarse : k'arhintani secarse la fruta : amanhenchakua karhiruni seco : k'arhiri secretaria : karari sedazo : tsarharatakua seguidor : chuxapati seguir : chumani, chúxapani segundo : tsimandarhikua seis : kuímu seleccionando : erakupani seleccionar : erakuni sellar : ts'irimerani sello : ts'ïrimerakua sembrar : júksïkani sembrar el miedo : chérhitarani semilla : tsikipu semilla de calabaza : xéni seno : itsukua sentarse : uaxakani sentarse alrededor : uaxandani sentimiento : uénekua sentir : p'ikuarherani sentir asco : ikichani sentir dolor en la espalda : p'ameparhani sentir dolor en la mano : p'amejkurhani sentir dolor en los pies : p'amendurhani sentir dulce la boca : techani sentir lástima por alguien : p'amojkuni sentir miedo de soledad : chónarhini sentir miedo en el cuerpo : chérhikurhini sentir miedo en el estómago : chéorhani sentir miedo en la espalda : chéparhani sentir miedo en los brazos : chéxurhani seña : mínda señal : mínda señor : acháti, achá kurhirpiri, tata, tatachi señor muy respetado : acháti janhangarhikua señora : nanachi, uarhiti señoras (plural) : nanachicha, uarhicha señorita : iurhitsikiri separado : támu septiembre : septiembri ser : jásï ser así (de naturaleza) : xáxeni ser así de la cabeza : xántsïni ser bautizado : jakajkuni ser bravo : ikimenhani ser costoso : jukaparhani ser egoísta : amutani ser hábil (con las manos) : ch'ikapkurhani ser humano : achaati ser mesquino : amutani ser miedoso : chémskani ser necesario : uétarhini ser orgullosa : teparakorheni ser período de inscripción : karákuarhintskueni ser presumido : purikurhini ser provechoso : marhuatani ser purépecha : p’urhéni ser regañado : xukanani ser responsable : míakurhini ser torpe con las manos : p’akijkuni ser útil : marhuatani ser valiente : ikimenhani ser vivo : tsípiti ser votaciones : karákuarhintskueni será posible? : k’uaniaka? serpiente : akuitsï servible : ambakini servicial : ambakini servilleta : irhinharhi servir : marhuani servir en la mesa : képakueni sesos : kamatsita Sevina : Sïuinio (lugar de remolino) shampoo : xapu sí (afirmación) : k’o sí (condicional) : k’uaniaka si fuera necesario : k’uanipiringa signo : katarakua, mínda silbar : k'uímuni silla : uaxantsïkua símbolo : míndakua sin : ambe sin cola : tokotsï sin comer : ambe t’irerhitini sin dientes : k’ependera, patsïndera sin luz : pápk'andkua sin mano : tokojkuni sin nada : xásïku sin nariz : tokorhu sin punta : tokorhu sino : ambe sitio : jimbo sobre la puerta : andamukuerani sobrevivir : nitamakuarhini sofocamiento : kintsikua sofocarse : k'uáantani sol : jurhiata, achá kuarhirpiri solamente : májku soldado : acháti keriti solicitar : kurhajkorheni solo : jandiajku, jinijtu soltar : chiketani soltar el sabor : chikarhutani soltarle : ch'iketakuni soltero : tumbi sombra : k'umanda sombrero : kajtsikua sombrilla : órhitakua somñoliento : k'uimpsïkani son de la familia? : márkuesïki? sonaja : santsajkukua sonido del agua : champonasïtani sonreír : tsípeni sonsacado : andaparhu sonsacar : úmbarhini soñar : tsánharhini soplador : p'unijpatarakua soplar : p'unitani soplar en el fuego : p'unijpani soplar por dentro : p'uninhani sordo : kándi sordomudo : nunuxe sostén (brasier) : jupindakua, tanaxukuesti sostener : angaxurhini sostener algo con la boca : ichamuni sostenido : angaxurhitini subir : karharani substancia irritante : tsómikua sucio : k'eresï sudar : aparheni sudar mucho : chakachakakuni sudor : aparheta suelo rojizo : charhanda suelto : chikeri sueño : k'uíkua, k'uínchakua suficiente : kánekua sufrir cólicos : kintsikuni sumergisrse : asutsïni suspender : angaxuntani suspirar : k'arhanguntani sustancia : amakukua, jásï susto : chetapu suyo : chéeti tabaco (planta) : andumukua (nicotiana spp.) tabaco : itsutakua tabla : k'ereri Tacambaro : Takambarhu (Lugar de palmas) tacaño : amutsï, uarhisï Tacuro : Tukurhu (Lugar de búhos o tecolotes) tal véz : petsa talado : ch'apakata talamontes : ch'apaatati talar : chapandikuani, chapandikuni talavera (ceramica) : ajtamakata talayote (calabaza silvestre) : purhuasï, atuxi (gonolobus erianthus) talega : sutupu tallar : arhanarhikuni tallo : sïmba tamal : k’urhunda tamal de fríjol : jauakata tamal de harina : ch’apata tamal de maíz : k’urhunda tamal de trigo : chekanuntskua tambor : arhiratarakua xikuiri tambora : arhiratarakua xikuiri tampoco : nómbejtu tanaco : tanaku Tancítaro (montaña) : Tatsïtarhu (Lugar que se eleva hacia arriba) tangancícuaro : tanatsikuarhu tantito : sánganitu tanto : xáni tapadera : míjchutarakua tapar : míkani tapar el agujero : míjchukuni tapar el cuerpo : órhitani tapar el techo : óparhatani tapar una abertura : ómutani taparrabo : ójchatarakua taparse : ójchakukurhini taparse el cuerpo : órhikorheni taparse el estómago o el ombligo : óarhani taparse el pecho : ónhini taparse la boca : ómuni, tatsumuni taparse la cabeza : ójtsini taparse la cara : ónharhini taparse la espalda : óparhani taparse la mano : ójkurhani taparse la región genital : ójchuni taparse las piernas : ójtarhani taparse los pies : óndurhani tapón : míjchutarakua Tarandacuao : Tarhandakuarhu (Lugar donde entra el agua) tarasco : p’urhé, p’urhépecha tardar : ióndani tarde : inchatirhu Tarimoro : Tarhimurhu (Lugar de fresnos) tartamudear : pájpamini te limón : amutseni teatro : ts'éndantskua techo : órhitakua techo ancho : kóparha techumbre : órhitakua tecolote : tukuru (buho virginianus) tejamanil : tasamba, tasambani tejer un rebozo : atachini teperhukuni tejido fino : ambakiti tepekua tejocote : karhasï tejocote grande : chakandukua tejolote (mano del molcajete) : xumatarakua tejón : amatsï (nasua nasica) telefonista : mókuti temascal : urhirhekua temblar : manarani temblor : jenchekua temeroso : chémsï, kuesï temor : chékua, chónharhikua temor en la boca : chéchani templo : tiósïo temprano : tsípa, tsipku, xarhinku tenazas : chátakua tsïkutarakua tener : jatsini, kámani tener acne : andatani tener adormecida la mano : xixujkuni tener adormecido el cuerpo : xixuni tener adormecidos los pies : xixundurhani tener agujero : jarhaani tener bigote : tisïmuni tener boca chica : sapimu, sapimuni tener brazo largo : iójkurhani tener buena vista : ambakiti eskua jukani tener cabeza deformada : ienentsïni tener calentura : tinharani tener calma : atsïtakuarhu nirani tener calor : aparheni, t'inharani tener cara chica : sapinarhi tener cólicos : k'urhuarhani tener comezón : atsïmekuareni, atsïmini, atsïminikurhini tener comezón en las manos : atsïmkurhani tener comezón en los pies : atsïmindurhani tener conocimientos : jurhenani tener cosquillas : k'irhimini tener cuello largo : iójchani tener débil las manos : chikejkurhani tener débil las piernas : chikejtarhani tener débil los pies : chikendurhani tener deseos : anenchani ambe tener diarrea : iáskuarhini tener dificultad : ambe ma uni kuntantaparini tener dolor de estómago : matsorhani, p'amearhani tener dolor en el cuerpo : p'amerhikurhini tener dolor en la cabeza : p'amejtsïni tener dolor en la cara : p'amenharhini tener el cuello mugroso : k'erenchani tener esencia : chikarhutani tener espalda chueca : ieneparhani tener esperanza : mintsikasïni tener flojera : xépenchani tener frío : k'uanhapintani, ts'irani tener ganas de trabajar : ánchikuarinchani tener grande la cabeza : k'éntsïni tener hambre : amanhenchani, ambe ma angechani, k'arhimani tener herencia familiar : ts'ïtsini tener infección en la cabeza : terejtsïni tener infección en las manos : terejkurhani tener inflamación del estómago : k'uárhani tener jilotes el maíz : t'urhani tener la cabeza mugrosa : k'erejtsini tener la cabeza desinflamada : chikentsïni tener la cara arrugada : pasïnharhi tener la cara chueca : ienenarhini tener la cara cuarteada : charanharhini tener la cara grande : k'énharhini tener la espalda desinflamada : chikeparhani tener la nariz chueca : ienerhuni, k'uintsirhuni tener la nariz deforme : xumirhuni tener labios chuecos : ienenderani tener las piernas toscas : ch'ách'arajtarhani tener lengua larga : ióchani tener linaje : ts'ïtsini tener los labios partidos : k'ependerani tener los labios secos : k'arhimuni tener los pies grandes : k'éndurhani tener los pies largos : ióndurhani tener los pies sucios : k'erendurhani tener mal la garganta : óchani tener mano chueca : ienejkurhani tener miedo : chéni, chónharhini tener miedo a alguien : chérhini tener miedo a la naturaleza : chénhasïkani tener miedo a la obscuridad : chónarhini tener miedo en la mano : chéjkuni tener miedo en las piernas : chéjtarhani tener miedo en los pies : chéndurhani tener movimiento : manakurhini tener mucho sueño : k'uímsï tener nauseas : ikichani tener patrimonio : jatsikuarhini tener piernas chuecas : ienejtarhani tener piernas largas : iójtarhani tener pies chuecos : ienendurhani tener rasposa la lengua : ch'ách'arachani tener reseca la garganta : k'arhichani tener riqueza : jatsikuarheni tener sabor : jámarhani tener sabor desagradable : xomarhani tener seca la garganta : machaini tener sed : k'arhichani, machaini tener sueño : k'uínchani tener temor : chémskani tener vellos en la cara : tisïnharhini tener vellos en los brazos : tisïjkurhani tener vida : irekani, manakurhini tener voz gruesa (o grave) : k'emarhini tenía mucha sed : máchasïpti tentar : p'árhini tepache (bebida alcohólica) : arhanxi, charapi tercero : taninda terminar : andakuntani, k'amarani terminar de comer : k'amachani terminar el año : andaparhini terminar un recorrido : andakuntani terminarse : k'amakurhini terraza de madera : tekanchi terremoto : jenchekua terrorista : chérpiti terruño : ireta teta : itsukua tezontle (piedra volcánica) : xanamu tía : uaua tiempo atrás : ióntki tiempo de frutas : amanhenchakua jukap’uni tiempo de labranza la tierra : tarhekukua tierra : echeri tierra plana : anbandu tieso : chanhasï tigre : únhurhiri (panthera onca) tímido : chémsï tinieblas : pápk'andkua tinta : atakua karakatakua tinte : atanskua tintura : atakua karakatakua tiña : eperi tirar : k'uanikuni, tsïtani tirar al suelo : chakintskani tirarse al suelo : apúkuni tirarse algo : menangurhini Tiríndaro : Tirindarhu (lugar de elotes) Tiripetío : Tiripitio (lugar de oro) titubear : ch’eni tiznado : sïuari tiznarse : sïuani tizne : sïrunda, sïuakua, turhiri tizón : misiri tlacuache : ukuri (didelphys marsupialis) tocar : p'árhini, uámukuni tocar el agua : p'ámani tocar instrumentos musicales : arhirani kustakua tocar la puerta : uámukuni tocar suelo : andatsirani tocarse la cabeza : p'ántsïni todas : iámenduecha todavía : útasï todavía no : nótki todo : iámendu todo el día : chúskuni todos : iámenduecha tomar (con provecho) : marhuatani tomar : xurhundini, xurhurukuni, ambe ma atani tomar agua : itsïmani tomar medida : ts'érhutani tomar un baño de sol : tsátsini tomate : tómari tomate rojo : tómari kuaraki (lycopersicon esculentum) tomate verde : tómari juki (physalis ixocarpa) tonto : t'ondosï torbellino : sïuini torcer : matokuni, matsïni torcer fuerte : matsïtani torcido : p'arhakurhita torear : erokani torero : erokati tornado : sïuini toro : uákasï torpe : acháti tandosï torta de haba : xapitu tortilla : ichuskuta tortuga : k'ut'u tos : júkua tosco : ch'amachamasï toser : júni tostado : uanikata, uirikata tostar : uirikani trabajador : anchikuarheri trabajar : ánchikuarhini trabajo : anchikuarhekua, úkua trabajo realizado : ánchikuarhita tractor : tarherakua tradición : p'indekua traducción : menanhakua traducir : arhitsïkuntani, menanhani traducirse : menanhini traer : kámani traer basura (en los ojos) : echenharhini traje : xukuparhakua trampa : jupikatarakua, jupirakua, nitaratarakua transmitir la información ajena : éngukuani transmitir miedo : chérapani trapo : takusï trasplantar : jatsintani tratar personas : arhini ma kuripuni travieso : ch’anari trebol : xarhikua trementina de pino : xunhanda trenza : tepekua trenzado : tepekata trenzar : tepeni trepar : jatani tres : tanimu tres veces : taninda trillar : t'auani, t'auarani trillar cereales : uájchakuni tripas : xarhameta triste : anganchakua kesïkuni triunfar : andani, andani arengararhu trocar : mójtakuni trompa : tonorhukua trompo : turhumba trompudo : iondera, tsurhundera tronar : charani tronarse : chatantsini tronco de maguey : xamasï troncón : t’ununda tropezar con los pies : teksarhutani tropezarse : apinduni tú : t’u tuétano : seniata tule : p’atsimu, tupata tumor : k’uirhasï Turícuaro : T’urhikuarhu (Lugar de jilotes) tuyo (tuya) : chíiti tuza : kúmu Tzintzuntzan : Ts’intsuntsani (Lugar de los colibríes) Tzirio : Tsirio (Lugar de mucho maíz) uchepo (tamal de elote) : uchepu uitsimengari (emperador tarasco) : uitsïmengari último hijo : charhaku umbral : angamarhikua un : ma una : ma una vez : ménda ungënto : jánhikua unirse : mákurhini uno : ma untar : atarheni untarse : atarhekuarheni untarse el pecho : jánhini untarse pomada : atanhini uña : téjki Urapicho : Urapichu (Lugar blanco) urgir : uétarhini Uriangato : Urhiantato (Lugar donde el sol sale) urodelo : achoki urraca : chójtsi, xikuíri angantsï (cyanocita diadematta) Uruapan : Uruapani (Lugar donde todo florece) usado : tamapu usar : atarani usted : cha ustedes : cha ustedes también : chájtu utero : japinguarhu, katsata, kuanarakua útil : ambakiti, ambarhati, anchitakua, marhuani utilidad : andakua, arhuatakua utilizar : anchitani, marhuatani uva : serúrani (vitis uvifera) vaca : uákasï vaciar un recipiente : móndani vagina : charaku uarani valiente : ts'iue valle : pákua Valle de Santiago : Kamembarhu (lugar de siete columnas) vampiro : uasïsï vapor : suánda vaporizarse : suárani vaquero : eranguti varicela : uacharhekua varón : t’arhe varones (plural) : t’arhecha vasija de barro : tunuche vecindario : anapu vega : anbandu veinte : ekuatsï velador : erotati velar (toda la noche) : erantskuni velar : kuáni vello de axilas : chakuatsï vello púbico : chakuatsï velludo : chakisï venadito : axuni sapichu venado : axuni (odocoileus virginianus) vendedor : atarantsïti vender : atarantani vender la plaza : kéjpakueni venir durmiendo : k’uípuni venta : íntspikuarhikua venus : k’uanhari ver : exeni ver pasar : eranguni verano : emendarhu, ambandentanikua verde (inmaduro) : tsúri verde : xurhapiti verdoso : xúxurhasï vergüenza : k’uratsikua verruga : t’umbasï vesícula biliar : andumukua vestido de la mujer tarasca : sïrijtakua vestimenta nueva : xukuntskua vestir : xukuparhani vestuario : jukantskua, xukuparhakua vete : ni vete tu también : níjtu viajar : uanamani víbora : akuitsï víbora chirrionera : akuitsï kuimipiri víbora de cascabel : akuitsï tsïriparha (crotalus durisus) víbora rayada : akuitsï kuiruparha vícera : xarhameta vid : serúrani (vitis uvifera) viejo (usado) : tamapu viejo : t’arhe, t’arhepiti viento : tarhiata viga cortada : akuchakukata vigilado : eranguti vigilante : eranguti vigilar : eranguni, kuáni vigor : tsunhapikua vino (bebida) : kauikua vino blanco : kauikua urapiti vino tinto : serúrani kauikua visera : xuturhi visita : p’orhémperakua visitante : p’orhenkurhiti visitar : p’urhengorheni vispera : andamukuarhi viuda : ts’ïndi vivienda : kúta, irekuarhikua vivir : erekani, irekani vivir de las rentas : akurheni voceador : mintsitati vocear : mintsitani, aiampipani, uandandira vociferante : uandandira volar : karharani volteado : menanhakata voltear : eraani, menandurhini, menanhani voltearse : menangurhini, menanhini volver a barrer : k’arhatantani volver a clavar : chátantani volver a colar : tsarhantani volver a ensucia : jájkuntani volver a informar : eiankpintani volver a juntar : kúndantani volver a labrar la tierra : tarhentani volver a ver : éskantani volver a volar : karhantani vuelta : menanhakua vulgar : patsï y (conjunción) : ka ya no : nóteru yacata (arquitectura) : iakáta (construcción de talud circunforme) yerno : tarhaskua, tarhamba yo : ji yuca : tsambasï (yucca australis) Yuriria : Iurhirio (Lugar de mucha sangre) Zacán : Tsákani (Lugar donde se labra la tierra) Zacapu : Tsakapu (Lugar de piedras) zacate : uitsakua Zamora (ciudad) : Samora zancadilla : apindakua, apindakuni zángano : uauapu k’eri zanco : tanhandukua zancudo : kúpu (anopheles maculipensis) zancudo de agua : sïpimu zapallo : purhuasï zapatero : óndoku úri, kándurhakua úri zapato : ónduku, kándurhakua zapote : urhuata zapote amarillo : uikumu (lucuma salicifolia) zapote blanco : kuiki urhuata (casimiroa tetrameria) zapote mamey : uakusï (lucuma mammosa) zapote negro : marhisï (diospyrus ebenaster) zarandear un árbol : uauarhukuni zarigüeya : ukuri (didelphys marsupialis) zarza : parhanharhitakua, tirirhutarakua zarzamora : tsituni (rubis fruticosus) Ziracuaretiro : Ts’irakuarhitirhu (Lugar donde hace frío) Zirahuén : Ts’irauani (Lugar de aguas profundas) Zirandaro : Sïrandarhu (Lugar de árboles de amate) Zitacuaro : Tsitákuarhu (Lugar donde te puedes perder) zompantle : p’urhenksï (erythrina americana) zopilote : kurhitsi (cathartes aura) zopilote rey : tindiuapu zorra : kumiuatsï (orocyon cinereoargenteus) zorrillo : k’uitsiki (mephitis macroaura) zorrino : k’uitsiki (mephitis macroaura) zorro : kumiuatsï zotol : tsambasï (yucca australis) zumbador : uetárakua zumbar : kuxpuni, mitsïrani, kuxkani zumbido : uetarakua zurco : t’auakukata zurdo : uikixu zurrón de serpiente : akuitsï xikuiri