Diccionario náhuatl ⇄ español en línea en AULEX
Documentación / Más diccionarios


Diccionario español - nahuatl estándar

Se encontraron 11 resultados para «Trabajo».

trabajo: tekitl
trabajo ajeno: tepaltekitl
trabajo colectivo: tekiotl
trabajo comunitario: tekiotl
trabajo forzado: tekipanoli
época de trabajo: tekipan
pico (instrumento de trabajo): kuautlatsakuali
tener trabajo: tekiyoa
contrabajo: ueymekaueuetl
ejecutar trabajos: aitia
trabajoso: tekiyo

Diccionario nahuatl estándar - español

Se encontraron 2 resultados para «Trabajo».

kuautlatsakuali: pico m, instrumento de trabajo.
ueymekaueuetl: contrabajo m

Diccionario nahuatl de la huasteca veracruzana - español

Se encontraron 9 resultados para «Trabajo».

ayatl n.: Ayatl. Un trabajo manual que tiene diversos usos, pero principalmente es para la carga. ayatl - ayate
mapatla vb.: Cambiar de brazos. Rotar a alguien en el trabajo. Kimapatla, le ayuda trabajando en su lugar.
miltekitiketl n.: Agricultor, campesino. Persona que se dedica al trabajo del campo. Miltekitinij, pl.
momanamakaketl t.lit.: Persona que vende su brazo, su fuerza de trabajo. n. Jornalero, obrero.
moteki vb.: 1 Tu trabajo. 2 Se corta. En ocasiones se usa también para determinar el corte de algún cultivo.
tekichiua pres.: Hace trabajo. Realiza algún trabajo. Teki de tekitl, trabajo y chiua, hace. Tekichiuaj, pl.
tekitl n.: Trabajo. ej. Tlajke tekitl tijchiua, qué trabajo haces.
teotlakilik vb.: Hasta la tarde, cuando el campesino trabajó hasta la tarde. ej. Notata teotlakilij imila, mi papá se quedó hasta la tarde en su milpa.
totlaneuaj: Nuestros peones. Personas que nos ayudan en el trabajo.

Diccionario nahuatl - español de Molina editado por UNAM

Se encontraron 113 resultados para «Trabajo».

acoquetza, m: crecer el precio de lo que se vende. pret.: omacoquetz.² empinarse algo, o levantarse la mar con la tormenta. pret.: omacoquetz.²
◆ acoquetza, m in patiyotl:
encarecerse algo.¹
◆ acoquetza, nitla:
pujar en almoneda.¹ aumentar o doblar el trabajo a otros, o pujar en almoneda. pret.: onitlaacoquetz.² doblar el trabajo
acotlaza, nite: asosegar y consolar al afligido. pret.: oniteacotlaz.² aliviar a otro del trabajo.¹ recrear a otro.¹ desenfadar o recrear a otro.¹ sosegar a otro.¹
aoquiel quittani: enfadado que no quiere arrostrar al trabajo
aquiani +: persona que está en gran peligro y trabajo. {momiccan aquiani
axcahuia, anic: adquirir con trabajo lo necesario a la vida.¹
ayaxan itto: hallar con trabajo y dificultad lo que se busca.¹
ayaxcan: con dificultad, o apenas. adv.² dificultosamente o apenas.¹
◆ ayaxcan +:
hallar con trabajo y dificultad lo que se busca. {nicteonamiqui ayaxcan oni­quittac
ayaxcan neci: hallar con trabajo y dificultad lo que se busca.¹
cehuia, nino: descansar. pret.: onino­cehui.² descansar.¹ reposar.¹
◆ cehuia, nino itechpa in notequiuh:
vacar el oficio.¹
◆ cehuia, nite:
descansar a otro, ayudándole a llevar la carga, o aplacar al enojado. pret.: onitecehui.² sosegar a otro.¹ desenojar a otro.¹ llevar la carga a otro para que descanse.¹ ayudar a llevar la carga a otro para que descanse un rato.¹ desapasionar.¹ descansar a otro.¹ aliviar a otro del trabajo.¹ amansar al irado.¹ Véase además: tecehui.
◆ cehuia, nitla:
enfriar lo caliente, o matar y apagar el fuego o la vela. pret.: onitlacehui.² apagar fuego.¹ enfriar cosa caliente.¹ obscurecer otra cosa con mayor luz.¹
◆ cehuia +, nitla:
desenconar lo hinchado. {nitla, pozahua­ca cehuia
cemilhuitequitl: tarea de alguna obra.¹ obra, o trabajo de un día.²
cemilhuitlaxtlahuilli: jornal precio del trabajo de un día.¹
chichinaca +: adquirir con trabajo lo necesario a la vida. {quihiohuia, ictone­hua ic chichinaca in noyollo innonacayo
ciyahui, ni: cansarse. pret.: oniciyahuh.² cansarse.¹ carecer de lo necesario.¹ despearse.¹
◆ ciyahui, nic:
adquirir con trabajo lo necesario a la vida. pret.: onicciyahuh.² adquirir con trabajo lo necesario a la vida.¹
cococ +: cosa que quema mucho la boca así. {tlahuel cococ}¹ angustia, aflictión y trabajo. {teopouhqui, cococ
cococ teopouhqui: aflicción, trabajo o angustia.²
cua, nite: morder o mordificar.¹ morder, o comer a otro. pret.: onitecua.²
◆ cua, nitla:
comer algo. pret.: onitlacua.² comer.¹ Véase además: tlacua.
◆ cua +:
ásperamente así. {yuhquintecua cua
◆ cua +, nic:
sueldo ganar así. {notzontecon nelchiquiuh niccua}¹ vivir de mi sudor y trabajo, o ganar sueldo. metáf. {notzon­tecon nelchiquiuh niccua
◆ cua +, nite:
mesar a otro. pret.: onitecuamomotzo. {momotzoa, nitecua
◆ cua +, nitla:
comer a menudo. {atzan nitlacua}¹ comer a menudo. {achica nitlacua
◆ cua +, non:
género de cualquier cosa. {cecentlamantli yyeliz noncua quizaliztli
cualaquia, ni: doblar el trabajo.¹ añadir palabras.¹ revidar.¹
◆ cualaquia, ni notlatla-nitol:
envidar.¹
◆ cualaquia +, ni:
añadir otro tanto. {ocno ixquich nicualaquia}² doblar el trabajo. {ocnoixquich nicuala­quia
doblar +: doblar el precio. {lo mismo es que doblar el trabajo
doblar +: doblar el precio. {lo mismo es que doblar el trabajo
huallaaquilli: envite.¹ doblado trabajo.¹ añadidas palabras.¹
hualteoneci: hallar con trabajo y dificultad lo que se busca.¹
huey: soberana cosa.¹ grande.² grande cosa.¹ solemne cosa.¹
◆ huey +:
fiscal o friscal del patrimonio del rey. {itlachixcauh huey tla­toani}¹ cuán grande es. {inic huey}¹ fiscal o friscal del patrimonio del rey. {itlamo­cuitlahuicauh huey tlatoani}¹ hallar con trabajo y dificultad lo que se busca. {zan huey neci}¹ día pequeño. {aocmo huey to­natiuh}¹ muy mayor. {ocye huey}² grande sobremanera. {tlacempanahuia ic huey}² un poco mayor. {ocachiton ic huey}² cuán grande es, o qué grande que es. {inic huey}² ley del pontífice. {itlatlaliltzin huey teopixqui}¹ día pequeño. {acmo huey tlacatli}¹ día pequeño. {aocmo huey ce­milhuitl}¹ hombre membrudo. {ipanocan huey ininacayo}² ídem. (ocachiton ic huey: un poco mayor.) {ocachi huey}² es mucho mayor, o más grande. {occenca huey}² cuán grande es. {quenin cenca huey
hueylia, nic: doblar el trabajo
◆ hueylia, nino:
estimarse, engrandecerse o ensoberbecerse. pret.: oninoueili.² estimarse en mucho.¹ presumir.¹ preciarse de sí.¹ soberbecerse.¹ soberbecerse.¹ engrandecerse, elevarse vanamente con soberbia.¹
ic +: fin o conclusión de lo que digo o hago. {za ic ninocahua}² mecha de artillero, o de arcabucero. {icpatlama­lintli ic motlequechia tlequiquiztli}² hablar en lengua extraña. {cecni tlatolli ic nitlatoa}¹ marzo mes tercero. {vel. ic yeimetztli in cexihuitl}¹ fisga para tomar pescado. {topilli yacatepozo ic michma­lo}¹ calendario. {sanctome ic intonal moquetza}¹ navegar con velas tendidas. {cuachpanyoacalli ic nipano}¹ cosa formada en dos maneras. {occan icac ic tlachiuhtli}² advertir a otro para que ande sobre aviso en lo que le conviene. pret.: ic onixonexcac. {icnixonexca ic nitlamatzoa}² el que vive mal y viciosamente. {teuhtli tlazolli ic milacatzoti­nemi}² dichoso, o venturoso. {cualli ic onquizani}² y luego por esto. s. se enojó, &c. {niman ic}² quizá. s. hiciste algo para tomarlos por amigos? {azozan ic tiqui­mmocniuhti?}² grande sobremanera. {tlacempanahuia ic huey}² no tendremos ya alguna excusación. {aoctle ic titotzin­quixtizque}² eje de carreta. {cuauh­temalacatl ic zotoc}² estar derramado el buen olor por todas partes. {centlama­mani ic ahuiac}² darse de golpes en la pared. pret.: caltechtliic oninomotlac. {caltechtli ic ninomotla}² acompañar con buenas obras la fe. {cuallachihualiztli ic malintiuh ic ilacatziuhtiuh in notlane}¹ blanca cosa, en gran manera. {yuhqui ichca tlapochintli ic iztac}¹ mas conténtate con esto. {mazan ic pachihui immo­yollo}² caer algo de punta, o con alguna punta. {iyacac ic}² no tener con qué excusarme. pret.: aocmotle ic oninotzinquixti. {aocmotle ic ninotzinquixtia}² dar con algo por esas paredes. pret.: caltechtli ic onicmotlac. {caltechtli ic nicmotla}² blanca cosa, en gran manera. {yuhquin cepayahuitl ic iztac}¹ eje de carreta. {cuauhtemalacatl ic tlazotl}² no morirá con eso, o por eso. {amoma ic miquiz}² estar echado de codo. pret.: nomolic ic ononoca. vel. nomolic ic ononoya. {nomo­lic ic nonoc}² tener algún impedimento, o ofrecérseme algún estorbo. pret.: ocachi ic ononnellelti. {ocachi ic nonnelleltia}² un poco mayor. {ocachiton ic huey}² ser alguno útil y provechoso para alguna cosa. pret.: itla ic onontequixti. {itla ic nontequixtia}² blanca cosa, en gran manera. {yuhqui tizatl ic iztac}¹ vivir en pecados. {teuhtli tlazolli ic nin, ilacatzo­tinemi}¹ acompañar con buenas obras la fe. {cuallachihualiztli ic malintiuh ic ilacatziuhtiuh in notlane}¹ olorosa cosa que da mucho olor. {centlali moteca ic ahuiyac}¹ estar de codo. {nomolic ic no­noc}¹ arrojar algo a la pared. {caltechtli ic nitlamotla}¹ adquirir con trabajo lo necesario a la vida. {quihiohuia, ictone­hua ic chichinaca in noyollo innonacayo}¹ mucho más por esto, o con esto se pone en peligro. {occenca ic mohuitilia}² aprovechar a otro. {itla ic, nontequixtia}¹ hacer lo que es en mí, o cumplir con mi consciencia, o dar lo que se me pide por haber fiado a otro, cuando le colgaron el día de su santo. pret.: ic oninoquixti. {quixtia ic, nino
ictonehua +: adquirir con trabajo lo necesario a la vida. {quihiohuia, ictonehua ic chichinaca in noyollo innonacayo
ihiyohuia, nic: padecer necesidad el pobre, o adquirir con trabajo lo necesario a la vida. pret.: oniquihiohui.²
◆ ihiyohuia, nite:
soportar.¹
◆ ihiyohuia, niqu:
carecer de lo necesario.¹
◆ ihiyohuia, nitla:
padecer.¹ penar, recibir pena.¹ pena tener.¹ sufrir.¹ padecer trabajos. pret.: oni­tlaihiohui.²
innonacayo +: adquirir con trabajo lo necesario a la vida. {quihiohuia, ictonehua ic chichinaca in noyollo innonacayo
itto +: hallar con trabajo y dificultad lo que se busca. {ayaxan itto
iuollotlama nemi: jubilado, exento, o suelto de trabajo
iyollotlamanemi: jubilado suelto de trabajo
mismo +: bonete. {lo mismo}¹ romero hierba. {lo mismo}¹ don; pronombre; castellano. {lo mismo}¹ setiembre mes. {lo mismo}¹ zanahoria. {lo mismo}¹ breviario. {lo mismo}¹ puñal, arma usada. {lo mismo}¹ calzas. {lo mismo}¹ zumaque. {lo mismo}¹ doblar el precio. {lo mismo es que doblar el trabajo}¹ misa. {lo mismo}¹ chapines. {lo mismo}¹ purgatorio, lugar donde se purgan las ánimas. {lo mismo}¹ marquesa. {lo mismo}¹ marqués. {lo mismo}¹ melón fruta conocida. {lo mismo}¹ descomunión. {lo mismo}¹ abril, mes cuarto. {lo mismo}¹ eneldo. {lo mismo}¹ arroba. {lo mismo}¹ marco de plata. {lo mismo}¹ sábado. {lo mismo}¹ jueves un día de la semana. {lo mismo}¹ adobo. {lo mismo}¹ libra, peso de once onzas. {lo mismo}¹ cura de iglesia. {lo mismo}¹ dios. {lo mismo}¹ castaña. {lo mismo}¹ camisa de castilla. {lo mismo}¹ chinela calzado. {lo mismo}¹ cedro. {lo mismo}¹ durazno la fruta. {lo mismo}¹ campana. {lo mismo}¹ berza o col. {lo mismo}¹ iglesia. {lo mismo}¹ frontal de altar. {lo mismo}¹ corregidor, justicia. {lo mismo}¹ clérigo. {lo mismo}¹ jubileo, año de remisión. {lo mismo}¹ miércoles, día de la semana. {lo mismo}¹ enero. {lo mismo}¹ cebada. {lo mismo}¹ coro. {lo mismo}¹ culantro. {lo mismo}¹ hora del día. {lo mismo}¹ martes día de la semana. {lo mismo}¹ chirivía. {lo mismo}¹ {teyollo izcali lo mismo es que teyollizcali}² chirimía. {lo mismo}¹ elemento. {lo mismo}¹ juramento. {lo mismo}¹ mayo, mes quinto. {lo mismo}¹ quintal. {lo mismo}¹ junio mes. {lo mismo}¹ domingo. {lo mismo}¹ dormidera. {lo mismo}¹ zapato. {lo mismo}¹ candela. {lo mismo}¹ ciruela de castilla. {lo mismo}¹ ángel. {lo mismo}¹ doña fulana. {lo mismo}¹ nuez, fruta conocida. {lo mismo}¹ prefacio en la misa. {lo mismo}¹ quijones, hierba conocida. {lo mismo}¹ asno. {lo mismo}¹ cristiano. {lo mismo}¹ trillo para trillar. {lo mismo}¹ lámpara. {lo mismo}¹ letra. {lo mismo}¹ torno para tornear. {lo mismo}¹ guadaña. {lo mismo}¹ bula del santo padre. {lo mismo}¹ vinagre vino corrompido. {lo mismo}¹ rayo de rueda. {lo mismo}¹ bote de conserva. {lo mismo}¹ seda o sirgo. {lo mismo}¹ confirmación, sacramento. {lo mismo}¹ lino. {lo mismo}¹ lunes día segundo de la semana. {lo mismo}¹ tijeras. {lo mismo}¹ cruz. {lo mismo}¹ borraja hierba. {lo mismo}¹ trompo. {lo mismo}¹ aceite. {lo mismo}¹ langosta de la mar. {lo mismo}¹ cofradía. {lo mismo}¹ padre santo. {lo mismo}¹ esteva de arado. {lo mismo}¹ comunidad. {lo mismo}¹ cuaresma. {lo mismo}¹ vela candela. {lo mismo}¹ terciopelo. {lo mismo}¹ granada fruta de este árbol. {lo mismo}¹ botón de ropa. {lo mismo}¹ alcalde. {lo mismo}¹ dedal. {lo mismo}¹ mula. {lo mismo}¹ ruda, hierba conocida. {lo mismo}¹ provisor de obispo. {lo mismo}¹ trébol hierba. {lo mismo}¹ lengua de buey hierba. {lo mismo}¹ patriarca. {lo mismo}¹ zángano. {lo mismo}¹ cabezón de camisa. {lo mismo}¹ patena de cáliz. {lo mismo}¹ orégano hierba conocida. {lo mismo}¹ ara de altar. {lo mismo}¹ onza, animal conocido. {lo mismo}¹ membrillo fruta del. {lo mismo}¹ confites. {lo mismo}¹ higo fruta. {lo mismo}¹ sobrina hija de hermano. {lo mismo}¹ rábano, hierba y raya. {lo mismo}¹ julio mes. {lo mismo}¹ rubí, piedra preciosa. {lo mismo}¹ prima en las horas. {lo mismo}¹ lengua de ciervo hierba. {lo mismo}¹ chapa de metal. {lo mismo}¹ altar. {lo mismo}¹ bolsa. {lo mismo}¹ zargatona. {lo mismo}¹ sacabuche. {lo mismo}¹ rodezno de molino. {lo mismo}¹ boj árbol. {lo mismo}¹ comadre. {lo mismo}¹ nogal árbol conocido. {lo mismo}¹ garbanzos. {lo mismo}¹ salvia hierba conocida. {lo mismo}¹ lechuga. {lo mismo}¹ perejil hierba conocida. {lo mismo}¹ cofrade. {lo mismo}¹ sayo de varón. {lo mismo}¹ viernes. {lo mismo}¹ tocino. {lo mismo}¹ emperatriz. {lo mismo}¹ borceguí. {lo mismo}¹ trucha. {lo mismo}¹ toca de mujer o tocado. {lo mismo}¹ bota, calzado. {lo mismo}¹ armiño, animal. {lo mismo}¹ clavo de especie. {lo mismo}¹ pepino. {lo mismo}¹ cidra. {lo mismo}¹ corona de clérigo. {lo mismo}¹ colchón. {lo mismo}¹ crisma. {lo mismo}¹ trillar. {lo mismo}¹ luna la fruta de este árbol. {lo mismo}¹ limón la fruta. {lo mismo}¹ compadre. {lo mismo}¹ maitines. {lo mismo}¹ emperador. {lo mismo}¹ ajo. {lo mismo}¹ crucifijo. {lo mismo}¹ compás de hierro. {lo mismo}¹ esponja de la mar. {lo mismo}¹ puerro. {lo mismo}¹ marta, animal conocida. { lo mismo}¹
momiccan aquiani: persona que está en gran peligro y trabajo
nacazcualtia, nicno: mantenerse de su industria y trabajo. pret.: onicnonacaz­cualti.² vivir de su trabajo
namictilia, nimitz: pagarle conforme a lo que trabajó. pret.: onimitznamictili.² Véase además: tlanamictilia.
neci: parecer lo que se perdió.¹ Véase además: tlaneci.
◆ neci, ni:
parecer ante otros o descubrirme a los que no me hallaban. pret.: oninez.² descubrirse el que está encubierto.¹
◆ neci +:
diversa o diferente cosa. {amo ihuan neci}¹ ved o mirad cómo está claro s. lo que aquí se trata. vel. pues bien parece aquí. {ocanican huel neci}² extraño o extranjero, o cosas que vienen de otras partes. {acan neci}¹ hallar con trabajo y dificultad lo que se busca. {ayaxcan neci}¹ manifiesto. {huel neci}¹ ídem. (teixpanca: cosa patente y manifiesta a todos.) {teixpan neci}² manifiesto ser. {huel neci}¹ dar a entender quién es. {huel itech neci}¹ manifiesto. {teixpan neci}¹ hallar con trabajo y dificultad lo que se busca. {zan huey neci}¹ aquí parece bien, o en esto se ve claramente. s. que es o no es así. {nican huel neci
nelchiquiuh +: sueldo ganar así. {notzontecon nelchiquiuh niccua}¹ vivir de mi sudor y trabajo, o ganar sueldo. metáf. {notzontecon nelchiquiuh niccua
nemi +: malsín, o revoltoso. {tetzalan nemi}² jubilado, exento, o suelto de trabajo. {iuollotlama nemi}² revolver o turbar a otros. {tenepantlani, nemi}¹ ídem. (ilhui­cac chane: morador del cielo.) {ilhuicac nemi}² en uno vivir dos. {cepan nemi}¹ moza de servicio. {tetlan nemi}¹ morador de río. {atoyatenco nemi}¹ recio no doliente. {huel nemi}¹ ídem. (oncan acitiuh in neteilhuiliztli: el estado en que está el pleito.) {oncan nemi in neteilhuiliztli}² andar, o vivir dos juntamente. pret.: nehuan onenque. {nehuan nemi}² vivir, o morar juntos. {cepan nemi}² inhábil cosa. {zannen nemi}¹ hombre doblado, o de dos caras. {necoc nemi}² labrador o macehual. {cuauhtica nemi, quiltica nemi}² haragán. {zannen nemi}¹ a cada paso, o no entiende en otra cosa. adv. {zanic nemi}² mandón que manda a menudo muchas cosas. {zanic nemi intenahuatia}² airado por mucho tiempo. {icualan ipan nemi}² ciciones. {teitic nemi atona­huiztli}² especulativo. {moyolnonotzani canimmach nemi yyollo}¹ ídem. (milla ichan: ídem. (millacatl: labrador o aldeano.)) {milla nemi}² en uno vivir dos. {nehuan nemi}¹ especular. {canimmach nemi noyollo}¹ paz tener. {yuian yocoxca ni, nemi}¹ grande en edad. {yehuecauh nemi}¹ en uno vivir dos. {cen nemi}¹ morador de monte. {cuauhtenco nemi}¹ doblado hombre. {necoc nemi}¹ morador de bosque. {cuahuitic nemi}¹ estado de la causa. {oncan nemi}¹ antiguo o anciano. {yehuecauh nemi}¹ morador de bosque. {cuauhnepantla nemi}¹ mozo para mandados. {tetlan nemi}¹ airado largo tiempo. {icualan ipan nemi}¹ tratar o negociar. {itech ni, nemi}¹ en uno vivir dos. {moncahuiti nemi}¹ conversar o tratar con otro. {tetlan ni, nemi}¹ mozo de servicio. {tetlan nemi}¹ el que vive con otro. {tepal nemi}² morador del cielo. {ilhuicac nemi}¹ ciciones. {teitic nemi atonahuiztli
◆ nemi +, ni:
morar. {nica, ninemi}¹ estío tener en lugar. {centonal cana ninemi}¹ morar con otro. {tetlan ninemi}¹ comer a menudo. {zanic ninemi nitlacuan}¹ vivir con otro. pret.: tetlan oninen. {tetlan ninemi}² ofender. {teixco teicpac ninemi}¹ escudriñar la escritura o cosas arduas. {nohuian ninemi}¹ morar cerca de algún lugar. {itloc inahuac ninemi}¹ ejecutar. {ipan ninemi}¹ ejercitarse. {yeipan ninemi}¹ zanquear. {nohuian ninemi}¹ escudriñar lo que hay en algún lugar cautelosamente o con curiosidad. {nohuian ninemi}¹ durar para siempre. {cemicac ninemi}¹ entender en algún negocio. pret.: ipan oninen. {ipan ninemi}² vivir con otro. pret.: tetloc tena­huac oninen. {tetloc tenahuac ninemi}² desmedrar la criatura, por estar preñada la que la cría. {zanic ninemi in nitlat­zipinoa}¹ zanquear, o andar por todas partes. pret.: nohuian oninen. {nohuian ninemi}² entender en algún negocio. pret.: itech oninen. {itech ninemi}² morar con otro. {tepal ninemi}¹ entender en algún negocio. {ipan ninemi}¹ perseverar en bien. {ipan ninemi in cualli}¹ estar en el campo. {milpan ninemi}¹ durar para siempre. {mochipa cemicac ninemi}¹ morar con otro. {tetloc ninemi}¹ no entender en otra cosa sino en comer. {zanic ninemi nitlacua}² revolver a otros, o ser malsín. {tenepantla ninemi}² solicitar o entender en algún negocio. pret.: ic oninen. {ic ninemi}² no entender en otra cosa, o hacer algo a menudo. {zanic ninemi}² ídem. pret.: teixco teicpac oninen. {teixco teicpac ninemi}² ser malsín, o revoltoso. pret.: tetzalan oninen. {tetzalan ninemi}² vivir en pecado. pret.: tlatlacolpan oni­nen. {tlatlacolpan, ninemi}² ídem. pret.: tenepantla tetzalan oninen. {tenepantla tetzalan ninemi}² chismear. {tenepantla ninemi}¹ labrador o macehual. {cuauhti­ca nemi, quiltica nemi
netequipacholiztli: impedimento así.¹ aflicción y angustia del que la padece.² trabajo con pasión.¹ negociación tal.¹ tribulación.¹
◆ netequipacholiztli +:
mancilla por misericordia. {teca netequi­pacholiztli
nimitz +: ponerte yo algo debajo de los pies. pret.: onimitz icxipepechtili. {icxi­pepechtilia, nimitz}² pagarle conforme a lo que trabajó. pret.: onimitznamictili. {namictilia, nimitz
notzontecon nelchiquiuh niccua: vivir de mi sudor y trabajo, o ganar sueldo. metáf.² sueldo ganar así.¹
ocnoixquich nicualaquia: doblar el trabajo
ocnoixquichuallatlalilli: doblado trabajo
ohuiti, n: peligrar el enfermo, o el que tiene otro trabajo. pret.: onohuitic.² peligrar.¹ enfermar gravemente.¹ empeorarse.¹
oniquittac +: hallar con trabajo y dificultad lo que se busca. {nicteonamiqui ayaxcan oniquittac
oquichuia, nic: adquirir con trabajo lo necesario a la vida.¹
◆ oquichuia, nitla:
padecer algún trabajo con ánimo varonil. pret.: onitlaoquichui.² sufrir.¹
paccaihiyohuia, nitla: padecer o recibir en paciencia algún trabajo. pret.: onitla­paccaihiohui.² recibir en paciencia y con alegría las adversidades.¹ sufrir algo con paciencia y alegremente.¹ Véase además: tlapaccaihiyohuia.
pouhtiuh, ni: andar con seguridad, sin temer alguna cosa adversa. pret.: onipouhtia.² sosegarse o estar seguro o ahuado de algún trabajo, enfermedad o angustia.¹
quichuia +: adquirir con trabajo lo necesario a la vida. {nico quichuia
quiciyahui: el que padece cansancio o algún trabajo. pret.: oquiciyahuh.² adquirir con trabajo lo necesario a la vida.¹
quihiohuia, ictonehua ic chichinaca in noyollo innonacayo: adquirir con trabajo lo necesario a la vida.¹
quittani +: enfadado que no quiere arrostrar al trabajo. {aoquiel quittani
teeticihuiliztli: agravio tal.¹ pesadumbre de cosa pesada y que da trabajo
teetililiztli: agravio tal.¹ ídem. (teeticihui-liztli: pesadumbre de cosa pesada y que da trabajo.)²
teicnotlamachti: cosa que da mucho trabajo y aflicción.² dolorosa cosa, que pone compasión.¹
teicnotlamachtiani: ídem. (teicnotla-machti: cosa que da mucho trabajo y aflicción.)² entristecedor.¹
teicnotlamachtiliztli: aflicción o trabajo que se da a otro.² entristecimiento.¹
teoitta, nic: hallar la cosa que se busca, con mucho trabajo y afán, o con gran dificultad.² hallar con trabajo y dificultad lo que se busca.¹
◆ teoitta: = teoneci²
teonamiqui, nic ayaxcan oniquittac: hallar con trabajo y dificultad lo que se busca.¹
teoneci: lo mismo es que teoitta.²
◆ teone-ci +:
hallar con trabajo y dificultad lo que se busca. {zan teoneci
teopouhqui, cococ: angustia, aflictión y trabajo
teopouhqui: cosa afligida y angustiada.²
◆teopouhqui +:
encontrar con trabajos y aflicciones. pret.: cococteopouhqui onicnottiti. {cococ teopouhqui nicnotti-tia}² aflicción, trabajo o angustia {cococ teopouhqui}² venir sobre mí muchos trabajos. {cococ teopouhqui nopan omoyacati}² miseria de pobreza. {ompa onquiza incococ teopouhqui}¹ empobrecer a otro. {cococ teopouhqui nicteititia}¹ padecer. {cococ teopouhqui notech moteca}¹ afligir o fatigar a otro. {cococ teopouhqui nictei ttitia}¹ padecer. {cococ teopouhqui nicmati}¹ empobrecerse. {yecococ teopouhqui niquitta}¹ pobre con gran miseria. {cococ teopouhqui timalihui
tequipanoliztli: obra el trabajo que allí se pone.¹
tequitiliztli: hechura de obra.¹ trabajo o servidumbre. s. el acto de trabajar o de tributar.² trabajo.¹ negociación tal.¹
tequitl: renta.¹ oficio propio del hombre.¹ tributo, o obra de trabajo.² obra el trabajo que allí se pone.¹ pecho o tributo.¹ tributo.¹ Véase también: notequiuh, itequiuh.
tequiutl: trabajo y servidumbre, o cosa que pertenece a tributo.²
tequiyo: cosa que tiene, o da trabajo.² trabajosa cosa.¹
tequiyotl: trabajo de imposición de tributo.² ejercicio de trabajo, o el mismo trabajo.² servidumbre.¹ negocio.¹
tlaacoquetztli: doblado trabajo.¹ cosa en carecida así, o trabajo y tributo acrecentado.²
tlaailiztli: labor de tierra.¹ trabajo.¹ labor de tierra, o el acto de hacer y entender en algo.²
tlacehuilli: desenconada cosa así.¹ enfriada cosa así.¹ cosa enfriada, o cosa amatada, o cosa mitigada y desenconada, o cosa aliviada del trabajo.² desapasionado así.¹ aliviado.¹ sosegado.¹
tlacnelilli: galardonado así.¹ galardonado.¹ jubilado suelto de trabajo.¹ exento.¹ privilegiado, o persona que recibió gracias, o mercedes y beneficios de otro, o que le fueron hechas mercedes y beneficios de algún señor.² privilegiado a quien se da.¹ premiado.¹ franco privilegiado.¹
tlacoyotl: servidumbre.¹ trabajo o servidumbre de esclavos o vasallos.² servil cosa.¹ medianía así.¹ negocio.¹
tlahueylilli: engrandecido.¹ envite.¹ doblado trabajo.¹ engordada cosa.¹ engrandecido y magnificado, o cosa engordada.²
tlaihiyohuiliztli: trabajo con pasión.¹ pasión del cuerpo.¹ pena generalmente.¹ tormento, fatiga o pena que se padece.²
tlaixnextiani: granjero.¹ ganancioso.¹ el que gana, o adquiere alguna cosa con su trabajo e industria.²
tlanamictilia, nite: recompensar, o premiar, conforme al merecimiento de cada uno, o recompensar una cosa con otra. pret.: onitetlanamictili.² pagar conforme al trabajo
tlapaliuhcahuia, nite: fuerza hacer a mujer.¹
◆ tlapaliuhcahuia, nitla:
adquirir con trabajo lo necesario a la vida. pret.: onitlatlapaliuhcahui.² adquirir con trabajo lo necesario a la vida.¹
tlatequipanoliztli: el acto de trabajar en alguna obra.² ocupación.¹ trabajo
tlatequipanolli: cosa obrada, o que se trabajó en ella cuando se hizo.² obrada cosa.¹
tlaxtlahuile: salariado de público.¹ el que ha recibido la paga, premio, o galardón de su trabajo
tlaxtlahuileque: los que han recibido la paga de su trabajo, y han sido galardonados y premiados.²
tzomocchihua, nitla: hacer algo con mucho trabajo sacando fuerzas de flaqueza. pret.: onitlatzomocchiuh.² esforzarse para algo.¹
tzomocquiza, ni: escaparse con mucho trabajo y peligro, de los lugares donde andan salteadores. o cosarios. pret.: oni-tzomoquiz.² caminar con peligro.¹
tzomocyeyecoa, nitla: esforzarse a probar si podrá con el trabajo de alguna obra. pret.: onitlatzomocyeyeco.² esforzarse para algo.¹
yollo +, mo: empero sey cierto, o ten entendido. s. que se hará lo que digo. &c. {yece mayoye moyollo
◆ yollo +, nic:
aso­segar y quietar a otro. {nic, huellalilia ini yollo
◆ yollo +, no:
esperar algún bien. {yuhca noyollo in nitlaocoliloz}¹ desalma­do ser. {atle noyollo quimati}¹ certificado estar o tener por cierto. {yuhca noyollo}¹ propósito tener de hacer algo. {yuhca noyollo}¹ pensar antes. {yuhca noyollo}¹ hacerse poco a poco, o sin advertir de mala condición y de amargo corazón. {zaniuhnenti inchichixtiuh noyollo}² caer en la cuenta de lo que se dice y de lo que primero no entendía. {yuh yauh in noyo-llo}¹ cierto ser o tener creído y entendido. {yuhquimati noyollo}¹ ídem. (iuhquimati noyollo: sentirlo así como se dice, o tener entendido el negocio, así como es.) {iuh quimattica noyollo}² afligirse mucho y angustiarse. pret.: onicteopouh innix in noyollo. {teopoa in nix in noyollo, nic}² tener entendido algún negocio, o tener propósito de hacer algo. pret.: iuho-catca noyollo. {iuhca noyollo}² sentirlo así como se dice, o tener entendido el negocio, así como es. pret.: iuh oquima in noyollo. {iuhquimati noyollo}² recibir en paciencia y con alegría las adversida­des. {amo icquen nicchihua in noyollo}¹ condescender, o conceder lo que otro me pide. pret.: onictlatlauhti in noyo-llo. {nictlatlauhtia noyollo}² caer en la cuenta de lo que se dice. pret.: ocontocac in noyollo. {contoca in noyollo}² sentir, o gustar algo espiritualmente. pret.: ocomma in noyollo. {commati noyollo}² tener propósito o intento de hacer algo, o tener entendido. s. que alcanzaré lo que pretendo. pret.: iuh onictlali in noyollo. {iuh nictlalia in noyollo}² certificado estar o tener por cierto. {yuh noyollo comma-ti}¹ deleitarse. {niccepactia in noyollo}¹ habituarse a algo, o habituarse. {ye yuhca noyollo}¹ caer en la cuenta de lo que se dice y de lo que primero no entendía. {quinepanoa in noyollo}¹ arrobarse o transportarse. {aizca noyollo}¹ inflamarse el corazón de amor. {yuhquin tlehualani noyollo}¹ tener intención de hacer algo. {yuh nictlalia in noyollo}¹ endurecerse obstinarse. {yuhquin tetl mocuepa noyo-llo}¹ contemplar. {acoyauh in noyollo}¹ mearse de miedo. {yuhquin cuitlatza-yani noyollo}¹ abrirse el entendimiento. {tlapohui innix in noyollo}¹ sosegada y pacífica tener el alma. {atle commati in noyollo}¹ arrobarse o transportarse. {aizoetzin noyollo}¹ creer o tener por cierto. {iuhquimati noyollo}¹ enmendar la vida. {nic, centlalia in noyollo}¹ deter­minarse en algún negocio. {nic, centlalia in noyollo}¹ caer en la cuenta de lo que no entendía. pret.: ipan oya in noyollo. {ipan yauh noyollo}² caer en la cuenta de lo que se dice y de lo que primero no entendía. {ipan yauh in noyollo}¹ saber o sentir algo. {com mati noyollo}¹ confiar de alguno. {tetechuelca noyollo}¹ esperar con deseo lo que ha de venir. {zan izca in noyollo}¹ caer en la cuenta de lo que dudaba, o de lo que no se acordaba. pret.: oquinepano in noyollo. {quinepanoa in noyollo}² contemplar. pret.: aco oouetzin-noyollo. {aco ouetzin noyollo}² otorgar. {nic, tlatlauhtia noyollo}¹ despedirse de la amistad de alguno. {niccentlaza in noyollo}¹ inclinarse y aficionarse a alguna cosa. {itech huetzi noyollo}¹ atento estar. {nictlapoa in nix in noyollo}¹ cierto ser o tener creído y entendido. {iuhquimattica noyollo}¹ intención tener. {yuh nictlalia in noyollo}¹ determinarse en algún nego­cio. {nic, centlaza in noyollo}¹ confiar de alguno. {teca huelca noyollo}¹ voluntad buena tener a alguno. {tetechuelca in noyollo}¹ encenderse de ira, o inflamarse el corazón. pret.: otlehualan in noyollo. {tlehualani in noyollo}² aficionarse o apli­carse a algo. {itla itech huetzin noyollo}¹ sosegada y pacífica tener el alma. {amo quenca in noyollo}¹ inflamarse el corazón de amor. {yuhquin tlecomoni noyollo}¹ adquirir con trabajo lo necesario a la vida. {quihiohuia, ictonehua ic chichinaca in noyollo innonacayo}¹ tener buena voluntad a alguno. {tetechuelca in noyollo}¹ especular. {canimmach nemi noyollo}¹ otorgar. {tlacahua noyollo}¹ contemplar. {acohuetzin noyollo}¹ tener intención de hacer algo. {yuhca noyollo}¹ cierto ser o tener creído y entendido. {yuhca noyollo}¹ contemplar. pret.: oacoya in noyollo. {acoyauh in noyollo}² despedirse de la amistad de otro. pret.: oniccentlaz in noyollo. {centlaza in noyollo, nic}² estar contento y satisfecho mi corazón. {pachiuhtica noyollo}² ser compasivo y piadoso. {icnoyoa in noyollo}² intención tener. {yuhca noyollo}¹ determinarse en algún negocio, o escarmentar. pret.: oniccentlaz noyollo. {centlaza noyollo, nic}² determinarse en algún negocio. pret.: oniccentlali noyollo. {centlalia no-yollo, nic}² otorgar a conceder algo. pret.: otlacauh in noyollo. {tlacahua noyollo}² ser circunspecto y avisado. {tlachia in no-yollo}² aficionarse o enamorarse de algo. pret.: itech ouetzin noyollo. {itech huetzin noyollo}² inflamarse el corazón con amor. &c. pret.: iuhquin otlecomon noyollo. {iuh quin tlecomoni noyollo}² encenderse de ira. {tlecomoni in noyollo}¹ pensar antes. {yuhquimati noyollo}¹ rebotarse. {polihui noyollo}¹ estar embelesado de esta manera. pret.: aiz ouetz in noyollo. {aizoetzi noyollo}² ser avisado y muy entendido. {iitzqui noyollo}² yo tengo confianza en vuestra merced, o le tengo afición. {motetzinco huelca in noyollo}² tener gran temor o mearse de miedo. pret.: iuhquin ocnitlatzayan noyollo. {iuhquin cuitlatzayani noyollo}² torno o vuelvo sobre mí. {iuhquin ica noyollo
zan huey neci: hallar con trabajo y dificul­tad lo que se busca.¹
zan teoneci: hallar con trabajo y dificultad lo que se busca.¹
aquiliztli +: gota coral o morbo caduco. {comic aquiliztli}¹ calentura recia, o gota coral. {comic aquiliztli}² puja en almoneda. {hualla aquiliztli}² peligro del que cae y se mete en cosas trabajosas y peligrosas. {neohuican aquiliztli}² enterramiento. {tetlallan aquiliztli}¹ peligro. {neohuican aquiliztli}¹ riesgo. {tlaohui­can aquiliztli
cococ teopouhqui nicnottitia: encontrar con trabajos y aflicciones. pret.: cococteo­pouhqui onicnottiti.²
cococ teopouhqui nopan omoyacati: venir sobre mí muchos trabajos.²
cocoliztli +: pestilencia. {huey coco­liztli}¹ dolencia tal. {necuitlaxcol coco­liztli}¹ pasión trabajosa. {huey cocoliztli}¹ crecer la enfermedad. {hueyya in coco­liztli}¹ enfermedad contagiosa. {temauh cocoliztli}² haba de bestias. {mazaquetol cocoliztli}² crecer la pestilencia o enfermedad. {molhuia in cocoliztli}² despoblarse el pueblo por pestilencia o guerra. {motonallan tlamachtia in cocoliztli}¹ landre que mata en pestilencia. {ayohui temicti cocoliztli}¹ dolencia tal. {necomal cocoliztli
huey cocoliztli: pasión trabajosa.¹ pestilencia.¹
huey tlaihiyohuiliztli: pasión trabajosa.¹
iquitta, n: experimentar o probar.¹
◆iquitta +, n:
hallar ganancia y provecho en el oficio que uso. pret.: itla itech oniquittac. {itla itech niquitta}² aprender de otro alguna cosa, o tomar ejemplo de alguna persona. pret.: tetechoniquittac. {tetech niquitta}² experimentar grandes trabajos y necesidades. {yecococteo­pouhqui niquitta
ittitia, nicno: hallar, o procurar algo para sí. pret.: onicnottiti.² Véase además: teittitia, tlaittitia, tlattitia.
◆ ittitia, nicte:
revelar.¹ edificar a otros dándoles buen ejemplo; busca dar buen ejemplo.¹ publicar alguna obra.¹
◆ ittitia, ninote:
aparecer a otro, o mostrársele. pret.: oninoteittiti.² aparecer o manifestarse.¹ mostrarse con vanagloria.¹
◆ ittitia +:
privar de cosa amada. {icnoyotl nicte, ittitia}¹ esconderse. {amo ninote, ittitia}¹ provecho ser. {itla itechpa nicte ittitia
◆ ittitia +, niqu:
orear algo, poniéndolo al viento. pret.: ehecatl oniquittiti. {ehecatl niquittitia}² asolear algo. pret.: tonalli oniquittiti. {tonalli niquittitia}² orear poner al aire. {ehecatl niquittitia}¹ asolear algo. {tonalli niquitti­tia
◆ ittitia, nitete:
dar a conocer a otro, o mostrárselo. pret.: oniteteittiti.²
◆ ittitia, nicno +:
encontrar con trabajos y aflicciones. pret.: cococteopouhqui onicnottiti. {cococ teopouhqui nicnottitia
nacayotia, nicno: tomar por costumbre y continuo ejercicio algún vicio o virtud, o acostumbrarse a padecer trabajos. pret.: onicnonacayoti.²
◆ nacayotia, nicno in tlahuelilocayotl:
confirmarse en el mal.¹
◆ nacayotia, nino:
encarnar, o pararse gordo. pret.: oninonacayoti.² engordarse.¹
◆ nacayotia, nitla:
cebar o engordar aves o puercos. &c. pret.: onitla­nacayoti.² engordar algo.¹
neohuican aquiliztli: peligro.¹ peligro del que cae y se mete en cosas trabajosas y peligrosas.²
neohuican tlaliliztli: peligro.¹ ídem. (neohuican aquiliztli: peligro del que cae y se mete en cosas trabajosas y peligrosas.)²
netlaocolpololiztli: alivio de los trabajos, o desenhadamiento.²
nopan: en mi tiempo.¹ sobre mí, o encima de mí.²
◆ nopan +:
ponerse sobre mí alguna cosa muy pesada. pret.: onopan etixtimotlali. {etixtimotlalia nopan}² venir sobre mí muchos trabajos. {cococ teopouhqui nopan omoyacati}² no me toca ese negocio ni tengo cuenta con él. {aquen nopan}² acaecerme algo. {itla nopan mochihua}¹ desgracia acontecerme. {itla tetequipacho tetolini nopan omo­chiuh}¹ desdicha acaecer. {tetolini nopan mochihua}¹ aturdido estar. {tlayohuallotl nopan momana}¹ acaecerme algo. {itla nopan temo}¹ acaecerme algo. {itla nopan huallauh
◆ nopan +:
espantarse. {nino, tonalcahualtia yuhquin atl nopan quiteca
notechpa quitta: aprovecharse alguno de mis trabajos, o tomar ejemplo de mí. pret.: notechpa oquittac.²
notlatequipanocapo: trabajador como yo, o compañero mío en los trabajos.² siervo con otro así.¹
omoyacati +: venir sobre mí muchos trabajos. {cococ teopouhqui nopan omoyacati
otli: vía, camino.¹ camino.¹ camino, generalmente.²
◆ otli +:
camino áspero. {ohuiti­ticac otli}¹ camino, o suelo muy barrido y limpio. {tetzcaliuhticac otli}² camino áspero y pedregoso. {teyo otli}² camino, o senda que va a parar a alguna casa. {techan calaqui otli}² camino trabajoso de los pecadores. {tecentlahueliltiliz otli}¹ camino que va a alguna casa. {techan­yauh otli}¹ camino ancho. {patlahuac otli}¹ camino o suelo muy llano, barrido y limpio. {ichicticac otli}² camino llano y limpio. {cualli otli}¹ suelo o camino bien limpio y barrido. {ichicticac, tetzcaliuh­ticac in otli}¹ camino llano y limpio. {ichicticac otli}¹ camino áspero. {ohui­ticac otli}¹ camino que va a alguna casa. {techan calaqui otli}¹ ídem. (techan cala­qui otli: camino, o senda que va a parar a alguna casa.) {techan yauh otli}² atajar, cerrar el camino. {nic, tzacua in otli
quexquitzahuia, mo: pensativo, por tener muchos tropeles de imaginacio- nes.²
◆ quexquitzahuia, nino:
estar pensativo acerca de muchos negocios perplejos y trabajosos, que se ofrecen todos juntos. pret.: oninoquexquitzahui.² fantasear.¹
quitta +: aprovechar a otro. {itla notechpa quitta}¹ aprovecharse alguno de mis trabajos, o tomar ejemplo de mí. pret.: notechpa oquittac. {notechpa quitta
tecentlahueliltiliz otli: camino trabajoso de los pecadores.¹
temmati, nitla: ídem. (temmati, nic: dejar de hacer algo por pereza) pret.: onitlatemma.² perezoso ser.¹ emperezar.¹ ser de cuidado y muy perezoso, o contar los trabajos que padece. pret.: onitlate-mma.² dejar de hacer algo, por pereza.¹ Véase además: tlatemmati.
tlacoyo: trabajosa cosa.¹
tlaihiyohuiliztli +: furias del infierno. {mictlan tlaihiyohuiliztli}¹ pasión trabajosa. {huey tlaihiyohuiliztli}¹ penas dos. {ontlamantli tetlanepanolti tlaihiyohui-liztli
tlaliliztli +: peligro. {neohuican tlali-liztli}¹ forma de letra. {letra tlaliliztli}¹ arte o manera de ejemplo. {temachiyo tlaliliztli}¹ el acto de juntar o pegar una manta a otra, o cosa semejante. {tlanetech tlaliliztli}² manifestación, o publicación de algo. {teixpan tlaliliztli}² ídem. (neohuican aquiliztli: peligro del que cae y se mete en cosas trabajosas y peligrosas.) {neohuican tlaliliztli}² ídem. (temecapatzquiliztli: ídem. (temeca-patzcaliztli: trato o tormento de cuerda.)) {temecatitlan tlaliliztli}² partimiento. {tlanononcua tlaliliztli
tlaoquichuiani: persona de buen ánimo y varonil, para sufrir con paciencia y suportación los trabajos.² sufrido.¹ paciente.¹
yecococteopouhqui niquitta: experimen­tar grandes trabajos y necesidades.²

×

Diccionarios en náhuatl áulex

Este programa usa los siguientes diccionarios:

  • Diccionario nahuatl-español de Manuel Rodríguez Villegas

    (10888 entradas, actualizado el 2023-05-27) [descarga]

  • Diccionario español-nahuatl de Manuel Rodríguez Villegas
  • Diccionario náhuatl de la huasteca veracruzana - español de Marcelino Hernández Beatriz
  • Diccionario náhuatl-español de Francisco Xavier Clavijero, editado por Sybille de Pury
    Advertencia

    ADVERTENCIA

    Diccionario náhuatl - español / Diccionario español - náhuatl

    [nota: las opiniones y tesis de este artículo son propias
    del autor y pueden no corresponder con las de Aulex]

    Este diccionario de la lengua mexicana está pensado para autodidactas e investigadores que deseen conocer el vocabulario nuevo del idioma náhuatl. Aquí se mencionan palabras que pueden ser extrañas a muchas comunidades indígenas, por eso se da una explicación en náhuatl para que los hablantes nativos también puedan entender las palabras del mundo occidental. Por eso es importante tomar en cuenta la ortografía del idioma mexicano, ya que los cambios que ha tenido la ortografía en caracteres latinos hasta este momento ha sido variada, creando confusión. Mi diccionario usa la ortografía establecida en 1993 por la Academia Mexicana de la Lengua, que corresponde al alfabeto clásico.

    Este diccionario coniene voces del náhuatl coloquial y culto, por ello se pretende que el usuario conozca los sinónimos de este idioma. Por esta razón se ha llevado la tarea de estandarizar el uso de la lengua española, para que los hispanohablantes podamos comprender muchos nahuatlismos que no se usan en España ni en América del Sur, pero que sí se usan en México, Estados Unidos y Centroamérica.

    Aquí se han recopilado muchas palabras religiosas que son parte del vocabulario de la sociedad mexicana, por ello me dirijo respetuosamente a las personas que tienen creencias distintas a la mayoría de los mexicanos, pues se manejan entradas teológicas de la religión mexica y de la religión católica. Otro punto importante es el uso de palabras anatómicas y arquitectónicas, las cuales están indicadas en la parte final de la traducción. También es importante saber que se manejan algunos nombres científicos (tanto en plantas como en animales) para poder identificar la especie, así como de los elementos químicos más comunes, entre paréntesis.

    En la parte náhuatl-español se marca si sustantivo es masculino o femenino con mf. Los países, las nacionalidades, los pueblos y las ciudades vienen con una breve explicación, los adjetivos y adverbios no están indicados para evitar confusión. Los verbos sí están marcados según la filología náhuatl (verbos intransitivos, transitivos de tipo te-, tla-, o nic-), para que se tome en cuenta las notas gramaticales que encontrará al final del diccionario y la conjugación.

    Manuel Rodríguez Villegas

    EL NÁHUATL UNIVERSAL

    NÁHUATL MODERNO: Se habla en la República Mexicana con el uso de términos vanguardistas y modernos, se apunta como la lengua que sobrevivirá al siglo XXI. La lengua contemporánea no solo la hablan los indígenas, sino también algunos mestizos, hispanos y extranjeros que poseen una lengua distinta al castellano.
    Esta lengua intenta rescatar a los nahua-hablantes en las zonas donde ya no se habla náhuatl, sus características principales son el uso de muchas palabras hispanas y su escritura es latina.

    NÁHUATL CLÁSICO: Se habla en el centro de México, fue la lengua franca del imperio Azteca, actualmente se habla en la ciudad de México (Distrito Federal) y en los estados de México, Morelos, Tlaxcala, Sur de Hidalgo y Puebla occidental.

    NÁHUATL MEXICANERO: Se habla en el estado de Durango, en las poblaciones de San Pedro de las Jícoras, San Juan de Buenaventura entre otras. También se habla en los estados de Zacatecas, Norte de Jalisco, Nayarit y  algunas pequeñas comunidades  de Aguascalientes y Guanajuato.

    NÁHUATL COHUIXCA O GUERRERENSE: Se habla en el estado de Guerrero, en la región del Río Balsas, Cihuatlan (Ixtapa-Zihuatanejo), Acapulco, Chilpancingo y en las zonas serranas de esta entidad, así  como la parte occidental de Oaxaca.

    NÁHUATL DE LA SIERRA DE PUEBLA: Se habla en la parte más serrana del estado de Puebla, en las poblaciones como Zacatlán, Chignahuapan, Tezuitlán, Zacapoaxtla y Huauchinango, con una tipología no tonal y sus palabras son largas con muchos afijos.

    NÁHUATL HUASTECO:  Se habla en los estados de Hidalgo (en la región de Huejutla y Tenango de Doria), noroeste de Veracruz, sureste de San Luis Potosí (Tamazunchale),  y norte de Querétaro (Jalpan).

    NÁHUATL DE OCCIDENTE: Se habla en el centro-sur del estado de Jalisco, en algunas poblaciones cercanas del nevado de Colima, como Mazamitla, también en comunidades indígenas de Apatzingán, Pómaro, Maruata, Aguilillas, Tecomán y Comala en la costa serrana de Michoacán y Colima.

    NÁHUATL DEL ISTMO: Se habla en los estados de Puebla (Tehuacan y Sureste del estado), Veracruz (Tlapacoyan, Xalapa, Coatepec, Zongolica, Mecayapan, Hueyapan y Orizaba) y norte del estado de Oaxaca.

    NÁHUATL XOCONOCHCO: Se habla en los estados de Veracruz (Cosoleacaque, Oteapan y Jáltipan) y  Noroeste de Chiapas.

    NÁHUATL ONOHUALCA O TABASQUEÑO: Se hablaba en los en los estados de Tabasco, norte de Chiapas y suroeste de Campeche, en los pueblos de Cupilco, Tecominoacan, se conocía como el náhuatl de Acalan el cual era el que hablaba Malitzin (La malinche). Se ha extinguido actualmente.

    NAHUATL PIPIL O CENTROAMERICANO: La palabra Pipil en lengua náhuatl significa "niño". Esto deriva del hecho que Los Pipiles usaban mucho la letra "t" en su náhuatl, lo cual sonaba demasiado blanda y dócil para las tribus migrantes toltecas-mayas que llegaron a la región. Las civilizaciones del centro de México en su náhuatl usaban tl, dándole más sonora y fuerte expresión a las frases en náhuatl. Esta lengua se habla en América central en poblaciones de El salvador, Guatemala, Honduras y Nicaragua.

    DIALECTOS MEXICANOS

    NÁHUATL PAIUTE-APACHE: Se habla en el Sureste de los Estados Unidos en los estados de Utah, Colorado, Arizona, Nuevo México, Texas, Oklahoma, Coahuila, Nuevo León, Tamaulipas y Chihuahua. Está por extinguirse dentro de muy poco; ya que casi nadie habla náhuatl en la Gran Chichimeca e inclusive esta considerada como lengua muerta en estos estados.

    NÁHUATL HUAXCALECA: Se habla en el estado de Puebla  y usa aproximada un 85% de las palabras aztecas. Está por extinguirse en esta región.

    NÁHUATL DE TETELCINGO: Se habla en el estado de Morelos y usa aproximada un 79% de las palabras aztecas. Está por extinguirse en esta región.

    NÁHUATL DE OMETEPEC: Se habla en los estados de Guerrero y Oaxaca y usa aproximada un 89% de las palabras aztecas. Está por extinguirse en esta región.

    NÁHUATL DE SANTA MARÍA LA ALTA: Se habla en el estado de Puebla  y usa aproximada un 53% de las palabras aztecas. Está por extinguirse en esta región.

    NÁHUATL DE TEMASCALTEPEC: Se habla en el Estado de México, en los pueblos de San Mateo Almoloya, Santa Ana, La Comunidad y Potrero de San José, al suroeste de Toluca y usa aproximada un 77% de las palabras aztecas. Está por extinguirse en esta región.

    NÁHUATL DE TLALITZLIPA: Se habla en el Noroeste del estado de Puebla, muy cerca de Zacatlan y usa aproximadamente un 41% de las palabras aztecas.  Está por extinguirse en esta región.

    NÁHUATL DE TLAMACAZAPA: Se habla en el Noroeste del estado de Guerrero  y usa aproximada un 79% de las palabras aztecas. Está por extinguirse en esta región.

    BIBLIOGRAFIA CONSULTADA

    ALATORRE, Antonio,
    El idioma de los mexicanos, México D.F., UNAM, 1955.

    CABRERA, Luis,
    Diccionario de aztequismos, 2ª ed., México D.F., Edit. Oasis, 1978.

    CLAVIJERO, Francisco Xavier,
    La cultura de los mexicanos, México D.F., Planeta, 2002.

    Diccionario de la Real Academia Española de la Lengua,
    21ª ed., Madrid, Espasa, 1992.

    Diccionario español-náhuatl y náhuatl-español,
    Colegio de lenguas y Literatura indígena del Instituto Mexiquense de Cultura, edit. de la Administración Pública del Estado de México, Toluca, 2001.

    FERNÁNDEZ, ADELA,
    Diccionario ritual de voces nahuas, México D.F., Panorama, 2001.

    GARCÍA ESCAMILLA, Enrique,
    Historia de México, Narrada en español y náhuatl de acuerdo al calendario azteca, México, D.F., Plaza y Valdés editores, 1991.

    Índice de mexicanismos,
    Academia Mexicana de la Lengua, México D.F., FCE,  2000.

    LUNA CÁRDENAS, Juan,
    El náhuatl de México, México D.F., SEP, 1964.

    LUNA CÁRDENAS, Juan,
    Tratado de etimologías de la lengua aztecatl, México D.F. FCE, 1937.

    MANCILLA SEPÚLVEDA, Héctor,
    Lecciones de náhuatl, 7ª ed., México D.F., Hirata, 1998.

    MATA NAVARRETE, Natalia,
    El náhuatl del estado de Durango, México D.F., UNAM, Facultad de filosofía y letras, 1977.

    MIRANDA SAN ROMÁN, Julio,
    Vocabulario náhuatl-español y español-náhuatl de la huasteca, Pachuca de Soto, Hidalgo, Publicaciones del Gobierno de estado de Hidalgo CEHINHAC (Biblioteca de cultura hidalguense), 1987.

    MOLINA, Alonso de, Fray,
    Vocabulario de la lengua castellana-mexicana y mexicana-castellana, Pról. de Miguel LEÓN-PORTILLA, 3ª  ed. México D.F., Porrúa, 2001.

    MORALES ARGÜELLO, Rodrigo,
    Curso de náhuatl [en línea], México, D.F., Centro de idiomas de la Universidad la Salle (ULSA), 2000.

    El náhuatl de la Sierra de Puebla,
    México D.F, Innovación, 1984.

    ORELLANA, Margarita,
    El náhuatl Cohuixca de los estados de Guerrero y Oaxaca, México, edit. Artes de México, 2002.

    PHILLIP, Brown
    The aztec language in North America, Oklahoma, EEUU, University of Oklahoma, 1992.

    SAHAGÚN, Bernardino de, Fray,
    Historia general de las cosas de la Nueva España, México D.F, Porrúa, 1969.

    SIMEÓN, Rémi,
    Diccionario de la lengua náhuatl o mexicana, 1ª  ed. en español, México, D.F., Siglo XXI, 1977.

    YÁÑEZ SOLANA,
    Los aztecas, Madrid, España, Edimat libros, 1998.