Diccionario español - nahuatl estándar
Se encontraron 40 resultados para «día».
día: tonali
día (de la semana): iluitl
día de fiesta: iluitonalli
día de la Guadalupana (12 de dic): Gualupita tonantsintlailuitl
día de la liberación: tlajtoyaualistli
día de la patria (15 y 16 de sep): tlajtokayotsintlailuitl
día de las madres: nantsintlailuitl
día de muertos: mikisiluitl, ueymikkailuitl
día del año nuevo: xiuiluitl
día del fuego nuevo: tlemakilistli
día feriado: semiluitl
día siguiente: imostlatika
al día siguiente: imostlatika
cada tercer día: yeimostlatsinka
cierto día: ijtotonal
de día: tonaltika
Huitzilihuitl: Uitsiliuitl (Día del colibrí), tlajtoani tlein otlapachoak Mexiko Tenochtitlan ipan chikueyi tekpatl xiuitl (1391 canapa 1416).
quizá algún día: akin ixnetla
todo el día: semiluik
un día: se tonali
abadía: teopixtekuyotl
abadía: teoyotika tepacholistli
alcaldía: altepetlajtokayotl
buenos días: kuali tonaltin, panolti
cobardía: mautlakayotl, nemautilistli
cofradía: tekuteokayotl
días vanos: nemontemi
Ejutla: Exotlan (Lugar junto a los chícharos o judías)
hace algunos días: yikenan
hace unos días: yektel
hace varios días: yektel
judía: siuayudiotl
judía (ejote): exotl
mediodía: tlajkotonalpan, tlajkotonali
osadía: ixkojyeuistli, neixtlapalolistli
rebeldía: atlakamachilistli
rebeldía: tetlakamatilistli
sandía: ueleyatl
tierra baldía: tlalxiukauali
todos los días: momostla
Diccionario nahuatl estándar - español
Se encontraron 64 resultados para «día».
akatl 1: caña f, periodo cronográfico del xiuhmopilli que consta de 13 años y es un día del calendario azteca que representa el invierno y al oriente durante todo el año.
akin ixnetla: quizá algún día
atl: agua m (H2O), elemento reverenciado al igual que el fuego, ligado al sustento, a la agricultura, a la purificación y es el noveno día del mes dentro del calendario azteca.
ejekatl: viento m, aire m, día dos del calendario azteca.
Gualupita tonantsintlailuitl: día de la Guadalupana m, 12 de diciembre.
iluitl: día m, día feriado m, día de descanso m, día semanal f
iluitonali: día de fiesta m
imostlatika: al día siguiente, día siguiente f
itskuintli: perro m, can m (canis mexicanus), día del calendario azteca.
kali: casa f, edificio m, tercer día del calendario azteca y simboliza el mundo.
kiauitl: lluvia f, aguacero m, decimo noveno día del calendaerio azteca, que simboliza el cielo y las aguas de lluvia.
koatl: serpiente f, culebra f, vívora f, quinto día del calendario azteca que simboliza la tierra y la sabiduría.
koskakuautli: buitre m (aegypius monachus), día del calendario azteca.
kuautli: águila f, quinceavo día del calendario azteca y simboliza el astro sol y la guerra.
kuetspalin: lagarto m (crocodilus alligator), lagartija f (sceloporus tenosauria), día del calendario azteca.
malinali 1: enredadera f, hiedra f (hedera helix), doceavo día del calendario azteca y simboliza los frutos de la migración en otras tierras.
masatl: venado m (odocoileus virginianus), ciervo m (cervus communis), séptimo día del calendario azteca, que significa el ego, la vanidad de los dioses y de los hombres.
mikisiluitl: día de muertos m (1 y 2 de Noviembre.), Todos Santos f
mikistli: muerte f, muerto m, sexto día del calendario azteca y simboliza a la noche de los los muertos.
nantsintlailuitl: día de las madres m, 10 de mayo.
olin 1: movimiento permanente m, día del calendario azteca que simboliza la humanidad del sol con el movimiento de la Tierra.
oselotl: jaguar m, (panthera onca) catorceavo día del calendario azteca que simboliza la unión de la tierra con el cielo. tigre m, leopardo m
osomatli: mono m, mico m, chango m (ateles geoffroyi), día del calendario azteca.
otomitl: otomí m, pueblo indígena llamado también hñähñu, descendiente de la tribu del principe chichimeca Otomitl (Hueso de yute), fueron alidos y enemigos de los aztecas, sus descendientes habitan hoy en día en casi todos los estados de la Republica Mexicana.
se tonali: un día
semiluik: todo el día
semiluitl: día feriado m
semiluitlapoali: signo del día m, cuenta del día f
sipaktli: cocodrilo m (crocodilus rhombifer), día del calendario azteca.
Sipaktonal: Cipactonal (Cocodrilo de la mañana), diosa del calendario azteca y personifica el día, esposa de Oxomoco.
tekpatl: xílex m, pedernal m, decimo octavo día del calendario azteca.
Tepeyak: Tepeyac (Lugar en la punta del cerro), en este lugar ocurrieron las apariciones marianas en América
◆ y hoy en día es uno de los santuarios cristianos más vistados del Mundo.
tlajtokayotsintlailuitl: día de la patria (15 y 16 de septiembre)
tlajtoyaualistli: día de la liberación m
tlatlakualistli: día de dar de comer a los dioses m, celebración azteca.
tochtli: conejo m (oryctolagus cuniculus), octavo día del calendario azteca.
tonali 1: día m, calor m, periodo matutino m
tonaltika: de día
ueymikkailuitl: día de muertos m, hueymiccailhuitl (gran fiesta de los muertos), decímo mes del calendario azteca celebrado en xocohuetzi.
uiptlatika: cada tercer día
xiuiluitl: día del año nuevo m
xochitl: flor m, botón de flor m, día del calendaerio azteca que simboliza el brote del conocimiento entre las mentes humanas.
yeimostlatsinka: cada tercer día
altepetlajtokayotl: municipio m, municipalidad f, alcaldía f
atlakaualo: atlacahualo (fin de las lluvias), primer mes del calendario azteca representado por un hombre arrancando hierbas y durante su periodo se realizan ritos para el buen temporal durante los días venideros.
kuali tonali: buenos días
kuali tonaltin: buenos días
mautlakayotl: cobardía f
metspouali: mes m, cuenta de días realizada por las faces de la luna.
momostla: diario, todos los días, diariamente
neixtlapalolistli: osadía f
nemautilistli: miedo m, cobardía f
nemontemi: nemontemi (días vanos), días bisiestos o días inútiles del calendario azteca.
panolti: buenos días, se dice cuando se conoce a la gente.
tekuteokayotl: cofradía f
teoyotika tepacholistli: abadía f, monasterio m, convento m
tetlakamatilistli (amo): rebeldía f
tlajkotonali: mediodía m
tlajkotonalpan: mediodía m, al mediodía
tlalxiukauali: tierra baldía f
tonalpouali: calendario m, calendario azteca m, cuenta de los días.
ueleyatl: sandía f
yektel: hace varios días, hace unos días
yudiotlajtoli: lengua judía f, idioma hebreo m
Diccionario nahuatl de la huasteca veracruzana - español
Se encontraron 28 resultados para «día».
ama. Adv.: Hoy, ahora, en este día.
eliyaya vb.: 1 Era del verbo ser. 2 Daba del verbo dar. ej. Eliyaya se tonal, era un día. Se daba algún día.
ijnalokoj adv.: Al día siguiente, de madrugada. Es de madrugada, en la mañana muy temprano.
koaxiuitl n.: Hoja ornamental. Rama que se usa para festejar el día de ramos.
nama adv.: Hoy, ahora, en este día.
teotlak adv.: Tarde. Cuando el sol empieza a descender para ocultarse. Después de las doce del día.
tlajkotona adv.: Medio día. ej. Tlajkotona nimitschiyas, a medio día te espero. Tlajko mitad y tona, hace sol, está soleado.
tlamiajkaj adv.: Mucha gente en un determinado lugar, por ej. Namaj ni tonatij tlamiajkaj, en este día hay mucha gente.
tonalamatl n.: Calendario. La cuenta de los días. Tonal de tonali, día y amatl, papel.
tonali n.: Día. Se tonal, un día.
tonalmili n.: Siembra que corresponde al periodo primavera-verano. t.lit. Milpa de sol. Tonal de tonali, sol día y mili, milpa. Precisamente en este periodo es de mucho sol.
tonatik n.: Sol, día. Astro rey.
chikuetijka adv.: Ya hizo ocho días.
ijtakatl n.: Itacate, lonche. Regularmente se prepara para que dure muchos días sin descomponerse.
kaxtoltijka adv. Ya hizo quince días.
kaxtoltisa adv.: Ya va a cumplir quince días.
koapoló vb.: Perderse, equivocarse. ej. Ya mojmostla mokuapoló, él se pierde todos los días.
majmajtli n.: Espanto, susto, cobardía.
mauiltí vb.: Está jugando. ej. Ya mojmostla mauiltí iuaya i’ijjni, él juega todos los días con su hermano.
mojmostla v.frec.: Todos los días. Diariamente.
nanauatili n.: Carnaval. Fiesta de los disfrazados. La fiesta dura cinco días, se baila con música de cuerda.
nayopa adv.: Hace cuatro días. Pasado de pasado mañana.
temoyaya vb.: Bajaba, descendía. Temoyayaj, pl.
tlajkuiló vb.: Está escribiendo. ej. Na mojmostla nitlajkuiló, yo escribo todos los días.
tlauí vb.: Alumbra. Está dando luz. adj. Luminoso. ej. Kuala tlauí nokantil, alumbra bien mi candil. Notata tlauí mojmostla, mi padre alumbra todos los días.
uipijtlá adv.: Hace tres días.
uipijtlajka: Ya hizo tres días.
uipijtlayo: Dentro de tres días.
Diccionario nahuatl - español de Clavijero
Se encontraron 11 resultados para «día».
iluitl: día, fiesta
iluiyok: concluido el día
imostlayok: al día siguiente
momostla: cada día
momostlatlasa: diferir de día en día
mostlati: llegar al día de mañana
tlaka: de día
tlakati: hacerse día, o hacerse tarde
tlakatli: día
yektel: otro día
axkan: ahora, al presente. Axcan yohuatzinco, esta mañana, Axcan teotlac, esta tarde. Axcan yohualtica, esta noche: Axcan nepantla tonatiuh. Hoy a mediodía, etcétera.
Diccionario nahuatl - español de Molina editado por UNAM
Se encontraron 150 resultados para «día».
achi: en alguna manera.¹ un poco, o poca cosa, o en alguna manera. adv.² poco, nombre adjetivo.¹ poquito.¹
◆ achi +: las ocho horas del día poco más o menos. {ye achi huecaca in tonatiuh}² poca cosa, o un poquito. adv. {zan achi}² granjear o adquirir algo en lo que se vende. {itlocpa achi hualhuetzi}¹ poco menos. {zan achi quexquich}¹
acmo huey tlacatli: día pequeño.¹
ahuilcemilhuitia, n: gastar el día sin provecho. pret.: onahuilcemilhuiti.² gastar todo el día en vano y sin provecho.² gastar mal el tiempo.¹
aocmo huey cemilhuitl: día pequeño.¹
aocmo huey tonatiuh: día pequeño.¹
cecemilhuiamoxtli: historia de cada día.² historia de día en día.¹
cecemilhuitl: cada día.² todos los días y todas las noches.¹
cecemilhuitlacuilolli: historia de cada día.² historia de día en día.¹
cemihuitiltia, nite: detener a otro un día.¹
cemilhui nenemiliztli: andadura de un día.¹ Véase: cemilhuinenemiliztli.
cemilhuinenemiliztli: jornada camino de un día.¹ jornada de un día.²
cemilhuitequitl: tarea de alguna obra.¹ obra, o trabajo de un día.²
cemilhuitia, ni: tardar, o estar todo el día en alguna parte. pret.: onicemilhuiti.² durar un día.¹
cemilhuitiltia, nite: detener a otro por espacio de un día. pret.: onitecemilhuitilti.²
cemilhuitl: día y noche.¹ día.¹ un día.²
◆cemilhuitl +: todo el día. {huey cemilhuitl}¹ día pequeño. {aocmo huey cemilhuitl}¹ todo el día. {huel yuh cemilhuitl}¹
◆ cemilhuitl +: gastar todo el día sin provecho. pret.: onicnempolo in cemilhuitl. {nempoloa in cemilhuitl, nic}² lo mismo es que nenquixtia incemilhuitl, &c. {nentlaza in cemilhuitl in ceyohual, nic}² gastar todo el día sin provecho. pret.: onicnencauh in cemilhuitl. {nencahua in cemilhuitl, nic}² gastar el día y la noche en vano y sin provecho. pret.: onicnenquixti in cemilhuitl in ceyohual. {nenquixtia in cemilhuitl in ceyohual, nic}² pasar todo el día sin provecho. {nic, nenquixtia in cemilhuitl}¹
cemilhuitl cenyohual: día y noche.²
cemilhuitl ipan nepantla tonatiuh: día y medio.¹
cemilhuitl monenemi: jornada camino de un día.¹ una jornada.²
cemilhuitl tlaxtlahuilli: jornal, o paga de un día.²
cemilhuitlaxtlahuilli: jornal precio del trabajo de un día.¹
cenyohual: toda la noche, o en toda la noche, o una noche.²
◆ cenyohual +: día y noche. {cemilhuitl cenyohual}² toda la noche. {huel cenyohual}¹
ceyohual: día y noche.¹
◆ ceyohual +: lo mismo es que nenquixtia incemilhuitl, &c. {nentlaza in cemilhuitl in ceyohual, nic}² gastar el día y la noche en vano y sin provecho. pret.: onicnenquixti in cemilhuitl in ceyohual. {nenquixtia in cemilhuitl in ceyohual, nic}²
christo +: la festividad del nacimiento de nuestro señor jesu cristo. {itlacatiliz ilhuitzin totecuiyo jesu christo}² {jesu christo}² el nacimiento. o natividad de nuestro señor. {itlacatilitzin totecuiyo jesu christo}² la venida o advenimiento de nuestro señor jesu cristo. {ihuallalitzin totecuiyo jesu christo}² comunión. {iceliloca ininacayotzin totecuiyo jesu christo}¹ pascua de navidad. {itlacatilizilhuitzin totecuiyo jesu christo}¹ día de nacimiento. {itlacatiliz ilhuitzin in totecuiyo jesu christo}¹ fe o creencia. {ineltococatzin totecuiyo jesu christo}¹ cristiano. {itetzinco pohui in totecuiyo jesu christo}¹ pisada de pie. {itlacxipetlaltzin totecuiyo jesu christo, tetipan quimocahui}¹
◆ chris-to +: consumir el santísimo sacramento. {nic, celia ininacayotzin totecuiyo jesu christo}¹
cochcayotl: mantenimiento humano.¹ cena.¹ día y victo.¹ bastimento así.¹ comida.¹ cena.²
◆ cochcayotl +: mantenimiento humano. {neuhcayotl, cochcayotl}² mantenimiento humano. {neeuhcayotl, cochcayotl}²
eilhuitica: al tercero día.²
eilhuitl: tres días.²
◆ eilhuitl +: martes día de la semana. {ic eilhuitl semana}¹
huallaz +: y si viniere. {auh intla huallaz}¹
◆huallaz, ni +: señalar o expresar el día que tengo de tornar, cuando voy a alguna parte. {nitla, teneuhtiuh inicuac nihuallaz}¹
huecaca +: las ocho horas del día poco más o menos. {ye achi huecaca in tonatiuh}²
huel yuh cemilhuitl: todo el día.¹
huey: soberana cosa.¹ grande.² grande cosa.¹ solemne cosa.¹
◆ huey +: fiscal o friscal del patrimonio del rey. {itlachixcauh huey tlatoani}¹ cuán grande es. {inic huey}¹ fiscal o friscal del patrimonio del rey. {itlamocuitlahuicauh huey tlatoani}¹ hallar con trabajo y dificultad lo que se busca. {zan huey neci}¹ día pequeño. {aocmo huey tonatiuh}¹ muy mayor. {ocye huey}² grande sobremanera. {tlacempanahuia ic huey}² un poco mayor. {ocachiton ic huey}² cuán grande es, o qué grande que es. {inic huey}² ley del pontífice. {itlatlaliltzin huey teopixqui}¹ día pequeño. {acmo huey tlacatli}¹ día pequeño. {aocmo huey cemilhuitl}¹ hombre membrudo. {ipanocan huey ininacayo}² ídem. (ocachiton ic huey: un poco mayor.) {ocachi huey}² es mucho mayor, o más grande. {occenca huey}² cuán grande es. {quenin cenca huey}¹
huey cemilhuitl: todo el día.¹
huihuiptlatica: cada tercer día, o de tercer en tercer día.²
huiptla: tras mañana; adv.¹ después de mañana.²
◆ huiptla +: ídem. (moztlatiz huiptlatiz: mañana o esotro día, o un día de los, o de aquí a pocos días.) {moztla huiptla}²
huiptlatica: tres días de espacio.¹ a tercer día.²
huiptlatiz +: mañana o esotro día, o un día de los, o de aquí a pocos días. {moztlatiz huiptlatiz}² mañana o esotro día, o un día de éstos, o de aquí a pocos días. {moztlatiz huiptlatiz}²
ic +: fin o conclusión de lo que digo o hago. {za ic ninocahua}² mecha de artillero, o de arcabucero. {icpatlamalintli ic motlequechia tlequiquiztli}² hablar en lengua extraña. {cecni tlatolli ic nitlatoa}¹ marzo mes tercero. {vel. ic yeimetztli in cexihuitl}¹ fisga para tomar pescado. {topilli yacatepozo ic michmalo}¹ calendario. {sanctome ic intonal moquetza}¹ navegar con velas tendidas. {cuachpanyoacalli ic nipano}¹ cosa formada en dos maneras. {occan icac ic tlachiuhtli}² advertir a otro para que ande sobre aviso en lo que le conviene. pret.: ic onixonexcac. {icnixonexca ic nitlamatzoa}² el que vive mal y viciosamente. {teuhtli tlazolli ic milacatzotinemi}² dichoso, o venturoso. {cualli ic onquizani}² y luego por esto. s. se enojó, &c. {niman ic}² quizá. s. hiciste algo para tomarlos por amigos? {azozan ic tiquimmocniuhti?}² grande sobremanera. {tlacempanahuia ic huey}² no tendremos ya alguna excusación. {aoctle ic titotzinquixtizque}² eje de carreta. {cuauhtemalacatl ic zotoc}² estar derramado el buen olor por todas partes. {centlamamani ic ahuiac}² darse de golpes en la pared. pret.: caltechtliic oninomotlac. {caltechtli ic ninomotla}² acompañar con buenas obras la fe. {cuallachihualiztli ic malintiuh ic ilacatziuhtiuh in notlane}¹ blanca cosa, en gran manera. {yuhqui ichca tlapochintli ic iztac}¹ mas conténtate con esto. {mazan ic pachihui immoyollo}² caer algo de punta, o con alguna punta. {iyacac ic}² no tener con qué excusarme. pret.: aocmotle ic oninotzinquixti. {aocmotle ic ninotzinquixtia}² dar con algo por esas paredes. pret.: caltechtli ic onicmotlac. {caltechtli ic nicmotla}² blanca cosa, en gran manera. {yuhquin cepayahuitl ic iztac}¹ eje de carreta. {cuauhtemalacatl ic tlazotl}² no morirá con eso, o por eso. {amoma ic miquiz}² estar echado de codo. pret.: nomolic ic ononoca. vel. nomolic ic ononoya. {nomolic ic nonoc}² tener algún impedimento, o ofrecérseme algún estorbo. pret.: ocachi ic ononnellelti. {ocachi ic nonnelleltia}² un poco mayor. {ocachiton ic huey}² ser alguno útil y provechoso para alguna cosa. pret.: itla ic onontequixti. {itla ic nontequixtia}² blanca cosa, en gran manera. {yuhqui tizatl ic iztac}¹ vivir en pecados. {teuhtli tlazolli ic nin, ilacatzotinemi}¹ acompañar con buenas obras la fe. {cuallachihualiztli ic malintiuh ic ilacatziuhtiuh in notlane}¹ olorosa cosa que da mucho olor. {centlali moteca ic ahuiyac}¹ estar de codo. {nomolic ic nonoc}¹ arrojar algo a la pared. {caltechtli ic nitlamotla}¹ adquirir con trabajo lo necesario a la vida. {quihiohuia, ictonehua ic chichinaca in noyollo innonacayo}¹ mucho más por esto, o con esto se pone en peligro. {occenca ic mohuitilia}² aprovechar a otro. {itla ic, nontequixtia}¹ hacer lo que es en mí, o cumplir con mi consciencia, o dar lo que se me pide por haber fiado a otro, cuando le colgaron el día de su santo. pret.: ic oninoquixti. {quixtia ic, nino}²
ic eilhuitl semana: martes día de la semana.¹
ic omilhuitl semana: lunes día segundo de la semana.¹ Véase: icomilhuitl semana.
icemilhuitl +: ídem. pret.: onicnencauh, &c. {nicnencahua icemilhuitl iceyohual}² ídem. pret.: onicnentlaz, &c. {nicnentlaza icemilhuitl iceyohual}² gastar el día y la noche desaprovechadamente. pret.: onicnenquixti. {nicnenquixtia icemilhuitl iceyohual}² gastar así el día y la noche. {nicnempoloa icemilhuitl iceyohual}² gastar todo el día en vano o sin provecho. pret.: onicnempolo icemilhuitl. {nicnempoloa icemilhuitl}²
iceyohual +: gastar el día y la noche desaprovechadamente. pret.: onicnenquixti. {nicnenquixtia icemilhuitl iceyohual}² ídem. pret.: onicnentlaz, &c. {nicnentlaza icemilhuitl iceyohual}² ídem. pret.: onicnencauh, &c. {nicnencahua icemilhuitl iceyohual}² gastar así el día y la noche. {nicnempoloa icemilhuitl iceyohual}²
icippa: de mañana, o por la mañana.² mañana del día.¹ de mañana.¹
icmacuililhuitl semana: jueves un día de la semana.¹
icnahuilhuitl semana: el miércoles.² miércoles, día de la semana.¹
ilhuice nitlahuelilocati: empeorarse ser cada día peor en mal.¹
ilhuice nohuiti: empeorarse ser cada día peor en mal.¹
ilhuitl: día de fiesta.¹ fiesta de guardar, o cualquier día de la semana.²
◆ ilhuitl +: de catorce en catorce días. {matlatlac ilhuitl onnanahuitica}¹ así como si no fuera fiesta de guardar. {iuhquimmaca ilhuitl}² fiesta de guardar. {pieloni ilhuitl}² candelaria, fiesta de candelas. {tlahuiliz ilhuitl}¹ ídem. (matlatlac ilhuitica onnanahuitica: de catorce en catorce días.) {matlatlac ilhuitl onnanahuitica}² hacer cuenta que es pascua o día de fiesta. {in ye ilhuitl}¹ aguinaldo. {neitlaniliztli inipampa ilhuitl}¹ de catorce en catorce días. {matlatlac ilhuitl onnahuitica}¹ fiesta de guardar. {piyaloni ilhuitl}²
ilhuitl pielo: día de fiesta de guardar.¹ ídem. (ilhuitl pielli: fiesta de guardar.)²
ilhuitl pieloni: fiesta de guardar.¹ día de fiesta de guardar.¹ ferial día o feriado.¹ ídem. (ilhuitl pielo: ídem. (ilhuitl pielli: fiesta de guardar.))²
ilhuitl quiza: día de fiesta.¹ caer fiesta.¹
imoztlayoc: un día después; vel; un día adelante.¹
in ye ilhuitl: hacer cuenta que es pascua o día de fiesta.¹
incemilhuitl: pasar todo el día sin provecho.¹
◆ incemilhuitl +: gastar mal el tiempo. {nic, nentlaza incemilhuitl}¹ gastar mal el tiempo. {nic, nenquixtia incemilhuitl inceyohual}¹
inicuac: cuando quiera que.¹ cuando; afirmando.¹ cuando. afirmando algo. adv. o cuando quiera que.²
◆ inicuac +: señalar o expresar el día que tengo de tornar, cuando voy a alguna parte. {nitla, teneuhtiuh inicuac nihuallaz}¹
inoctlaca: mientras es de día.² entre día.¹
intlacatli +: igualdad de día y de noche. {neneuhqui intlacatli yohualli}¹
inye +: hacer cuenta que es pascua o día de fiesta. {mayo ticmatica inye pascua}¹
inyeiuh yeilhuitl: al tercero día.¹
inyepascua +: hacer cuenta que es pascua o día de fiesta. {maipanticmatica inyepascua}¹
ipan: sobre, preposición.¹ encima de algo. preposición.²
◆ ipan +: echar las cosas a la mejor parte. pret.: cualli ipan oniccuep. {cualli ipan niccuepa}² silla de caballo. {cauallo ipan icpalli}² fiar en hacienda abonándola. pret.: ipan oninixquetz. {ixquetza, ipan nin}² ídem. (mazan huel iuhyauh: moderadamente, o hágase con moderación.) {mazanhuel ipan}² ocho mil y seis cientos. {cenxiquipilli ipan centzontli ipan matlacpohualli}² encomendar mi necesidad al que me puede socorrer en ella, catándole primero la benevolencia. metáf. {atihuitzo atahuayo ipan nimitznomachitia}² airado por mucho tiempo. {icualan ipan nemi}² graduado en ciencia. {tlamahuizomactli ipan tlamatiliztli}² arras de casamiento. {cihua nemactli ipan nenamictiliztli}² caminante así. {cauallo ipan yani}¹ día y medio. {cemilhuitl ipan nepantla tonatiuh}¹ aparecer en figura de alguna cosa. {itla ipan nino, quixtia}¹ aparecimiento así. {itla ipan nequixtiliztli}¹ menospreciar. {atle ipan ni, tlachia}¹ desacato tal. {atle ipan teittaliztli}¹ ídem. pret.: cualli ipan onictlachialti. {cualli ipan nictlachialtia}² tener algo por cosa incomportable y pesada. {ayehualiztli ipan nicmati}² tener en gran estima el padre a su hijo. {cozcateuh quetzalteuh ipan nimitzmati}¹ echar a mala parte las cosas. {zan tlein ipan niccuepa}¹ mediano entre grande y chico. {zan ipan}¹ odrecillo odre pequeño. {zan ipan cualli ehuaxiquipilli}¹ infamia. {aoctle ipan teittalizzotl}¹ tener en gran estima el padre a su hijo. {cozcatl; quetzalli ipan nimitzmati}¹ mes y medio. {centetl metztli ipan tlaco}¹ condición tener así. {yuh ipan nitlacat}¹ tanto y medio. {ixquich ipan centlacol}¹ nacemos con esta naturaleza y condición, o inclinación. {niman yuh ipan titlacati}² oportuna cosa con sazón. {huel ipan monequi}¹ echar las cosas a la más flaca parte. pret.: zantlein ipan oniccuep. {zantlein ipan niccuepa}² obstinación. {acualli ipan nechicahualiztli}¹ hacer algo de mala gana. {tequitl ipan nicmati}¹ tomar en buena parte. {cualli ipan nic, cuepa}¹ edad no conocida o encubierta de los muchos años que alguno tiene diciendo ser de menos años de los que ha. {nipiltontli ipan ninomati}¹ acertar a lo que se tira. {huel ipan nicuica}¹ cabalgar a caballo. {cauallo ipan ninotlalia}¹ airado largo tiempo. {icualan ipan nemi}¹ jinete. {cototzyetiuh ipan cauallo}¹ perseverante. {cualli ipan nemini}¹ id est, no lo ternás por cosa de poco valor. {azanitla ipan ticmatiz}² tener gran amor el padre al hijo. metáf. {quetzalteuh, cozcateuh ipan nimitzmati}² desastrado. {ohui ipan yani}² condición natural. {iuh ipan tlacatiliztli}² arras de casamiento. {cihua tetlauhtilli ipan nenamictiliztli}² tenerse o estimarse en poco. pret.: atle ipan oninottac. {atle ipan ninotta}² perseverancia así. {cualli ipan nemiliztli}¹ libras dos y media. {ontlatamachihualoni ipan tlaco}¹ acertar a lo que se tira. {huel ipan nictlaxilia}¹ infamado ser. {aoctle ipan nitto}¹ infamado. {aoctle ipan nitto}¹ desmerecer. {aoctle ipan ninotta}¹ condición natural. {yuh ipan tlacatiliztli}¹ libra y media. {centlatatnachihuaioni ipan tlaco}¹ oportunamente. {huel ipan}¹ ídem. pret.: cualli ipan onicma. {cualli ipan nicmati}² después que me bautice. {nonecuatequiliz ipan}² ir o andar a caballo. pret.: cauallo ipan onia. {cauallo ipan niauh}² morir de coraje. {nocualan ipan nimiqui}¹ mes y medio. {cemetztli ipan tlaco}¹ caminante así. {cauallo ipan yetiani}¹ cabalgar a caballo. {cauallo ipan nitleco}¹ caminar a caballo. {cauallo ipan nietiuh}¹ airado largo tiempo. {icualan ipan nemini}¹ desastrado. {ohui ipan yani}¹ estimar en poco o en nada. {atle ipan nicmati}¹ marzal cosa de este mes. {marzo ipan mochihuani}¹ dos libras y media. {ontlatamachihualoni ipan tlaco}² lo mismo es que noyollo connamiqui. {noyollo ipan yauh}² siete cientos. {centzontli ipan caxtolpohualli}² ocho mil y seis cientos. {cenxiquipilli ipan centzontli ipan matlacpohualli}² aparecer en figura de otra cosa. pret.: itla ic oninoquixti. {itla ipan ninoquixtia}² ídem. (icualan ipan nemi: airado por mucho tiempo.) {icualan ipan nemini}² obstinación o perseverancia en el mal. {acualli ipan nechicahualiztli}²
◆ ipan +: edad no conocida o encubierta de los muchos años que alguno tiene diciendo ser de menos años de los que ha. {nino, coneitta nipiltontli ipan ninehua}¹ reconocer algo, o caer en la cuenta de lo que no entendía bien. pret.: noyollo ipan oya. {yollo ipan yauh, no}²
ipan nicmati in yepascua in yeilhuitl: hacer cuenta que es pascua o día de fiesta.¹
iquin?: cuándo, o en qué tiempo?¹ a qué tiempo?¹ qué día o mes o qué año?¹ en qué tiempo preguntando?¹ cuándo, o en qué tiempo? preguntando. adv.²
itlacatiliz ilhuitzin in totecuiyo jesu christo: día de nacimiento.¹
iyalhuayoc: un día antes.²
iyeilhuiyoc: al tercero día.² al tercero día.¹
jesu, itlapallo, yoxio: mayorazgo hijo de algún señor. metáf.²
◆ jesu +: fe o creencia. {ineltococatzin totecuiyo jesu christo}¹ cristiano. {itetzinco pohui in totecuiyo jesu christo}¹ comunión. {iceliloca ininacayotzin totecuiyo jesu christo}¹ pascua de navidad. {itlacatilizilhuitzin totecuiyo jesu christo}¹ el nacimiento. o natividad de nuestro señor. {itlacatilitzin totecuiyo jesu christo}² la venida o advenimiento de nuestro señor jesu cristo. {ihuallalitzin totecuiyo jesu christo}² la festividad del nacimiento de nuestro señor jesu cristo. {itlacatiliz ilhuitzin totecuiyo jesu christo}² pisada de pie. {itlacxipetlaltzin totecuiyo jesu christo, tetipan quimocahui}¹ día de nacimiento. {itlacatiliz ilhuitzin in totecuiyo jesu christo}¹
◆ jesu +: consumir el santísimo sacramento. {nic, celia ininacayotzin totecuiyo jesu christo}¹
jesu, itlapallo, yoxio: mayorazgo hijo de algún señor. metáf.²
◆ jesu +: fe o creencia. {ineltococatzin totecuiyo jesu christo}¹ cristiano. {itetzinco pohui in totecuiyo jesu christo}¹ comunión. {iceliloca ininacayotzin totecuiyo jesu christo}¹ pascua de navidad. {itlacatilizilhuitzin totecuiyo jesu christo}¹ el nacimiento. o natividad de nuestro señor. {itlacatilitzin totecuiyo jesu christo}² la venida o advenimiento de nuestro señor jesu cristo. {ihuallalitzin totecuiyo jesu christo}² la festividad del nacimiento de nuestro señor jesu cristo. {itlacatiliz ilhuitzin totecuiyo jesu christo}² pisada de pie. {itlacxipetlaltzin totecuiyo jesu christo, tetipan quimocahui}¹ día de nacimiento. {itlacatiliz ilhuitzin in totecuiyo jesu christo}¹
◆ jesu +: consumir el santísimo sacramento. {nic, celia ininacayotzin totecuiyo jesu christo}¹
lo mesmo: chinela calzado.¹ zumaque.¹ misa.¹ chapines.¹ purgatorio, lugar donde se purgan las ánimas.¹ cedro.¹ puñal, arma usada.¹ chirivía.¹ descomunión.¹ abril, mes cuarto.¹ eneldo.¹ arroba.¹ calzas.¹ breviario.¹ clérigo.¹ zanahoria.¹ adobo.¹ libra, peso de once onzas.¹ cura de iglesia.¹ dios.¹ castaña.¹ camisa de castilla.¹ jueves un día de la semana.¹ marqués.¹ marquesa.¹ romero hierba.¹ don; pronombre; castellano.¹ setiembre mes.¹ marco de plata.¹ melón fruta conocida.¹ sábado.¹ ciruela de castilla.¹ ángel.¹ doña fulana.¹ domingo.¹ martes día de la semana.¹ durazno la fruta.¹ hora del día.¹ campana.¹ berza o col.¹ iglesia.¹ frontal de altar.¹ corregidor, justicia.¹ candela.¹ zapato.¹ bonete.¹ miércoles, día de la semana.¹ enero.¹ cebada.¹ coro.¹ culantro.¹ nuez, fruta conocida.¹ dormidera.¹ chirimía.¹ elemento.¹ juramento.¹ mayo, mes quinto.¹ quintal.¹ junio mes.¹ jubileo, año de remisión.¹M
lo mesmo: chinela calzado.¹ zumaque.¹ misa.¹ chapines.¹ purgatorio, lugar donde se purgan las ánimas.¹ cedro.¹ puñal, arma usada.¹ chirivía.¹ descomunión.¹ abril, mes cuarto.¹ eneldo.¹ arroba.¹ calzas.¹ breviario.¹ clérigo.¹ zanahoria.¹ adobo.¹ libra, peso de once onzas.¹ cura de iglesia.¹ dios.¹ castaña.¹ camisa de castilla.¹ jueves un día de la semana.¹ marqués.¹ marquesa.¹ romero hierba.¹ don; pronombre; castellano.¹ setiembre mes.¹ marco de plata.¹ melón fruta conocida.¹ sábado.¹ ciruela de castilla.¹ ángel.¹ doña fulana.¹ domingo.¹ martes día de la semana.¹ durazno la fruta.¹ hora del día.¹ campana.¹ berza o col.¹ iglesia.¹ frontal de altar.¹ corregidor, justicia.¹ candela.¹ zapato.¹ bonete.¹ miércoles, día de la semana.¹ enero.¹ cebada.¹ coro.¹ culantro.¹ nuez, fruta conocida.¹ dormidera.¹ chirimía.¹ elemento.¹ juramento.¹ mayo, mes quinto.¹ quintal.¹ junio mes.¹ jubileo, año de remisión.¹M
maipanticmatica inyepascua: hacer cuenta que es pascua o día de fiesta.¹
mati, nom: saber dónde está la casa, o el lugar, o saber allá. pret.: onomma. vel. onommatito.²
◆ mati, nite: menospreciar.¹
◆mati, nitla: contrahacer a otros, o decir gracias y donaires o trazar algo. pret.: onitlamat.² saber como quiera.¹
◆ mati +: aficionarse o aplicarse a algo. {itla itech nino, mati}¹ no saber. {amo nic, mati}¹ sentir con otro. {tehuan iuh nino, mati}¹ saber o sentir algo. {nocon, mati}¹ no saber. {anic, mati}¹ preciar en poco o menospreciar. {atleipan nic, mati}¹ menospreciar. {ayac ipannite, mati}¹ sospechar. {ayo nino, mati}¹ saber o sentir algo. {com mati noyollo}¹ venir a la memoria o caer en la cuenta o en el negocio, acordándose de lo que tenía ya muy olvidado. {noyollocon mati}¹
◆ mati +, mo: familiar, o mansa cosa. {tetech momati}² familiar cosa. {tetech momati}¹
◆ mati +, nic: no sé sentir la cosa, siquiera como el que sueña algo. {ayatemico nicmati}² saber alguna cosa de coro, así como oración. &c. pret.: notenco onicma. {notenco nicmati}² echar a buena parte lo que se dice o hace. {cuallipan nicmati}¹ no tener ya cuenta con el sueño. o con el dormir. pret.: aoc nocochiz onicma. {aoc nocochiz nicmati}² tener algo por cosa incomportable y pesada. {ayehualiztli ipan nicmati}² yo sé lo que conviene. {nehuatl nicmati}¹ caducar. {ayoc nicmati}¹ de coro saber algo. {notenco nicmati}¹ no curar ni se le dar nada. {aquen nicmati}¹ hacer cuenta que es pascua o día de fiesta. {ipan nicmati in yepascua in yeilhuitl}¹ padecer. {cococ teopouhqui nicmati}¹ no sentir pena ni hacer caso. {amo quen nicmati}¹ estimar en poco o en nada. {atle ipan nicmati}¹ gustar. {nocamac nicmati}¹ yo sé lo que conviene. {ne nicmati}¹ tener en poco a otro. {atleipan nicmati}¹ no se me dar nada, ni curar de algún negocio. pret.: aquen onicma. {aquen nicmati}² saber en cosas divinas. {teoyotl nicmati}¹ poner por caso. {ipan nicmati}¹ saber de coro. {notenco nicmati}¹ perder la vergüenza. {ayoc nicmati}¹ sentir por algún sentido. {iuh nicmati}¹ hacer algo de mala gana. {tequitl ipan nicmati}¹ perseverar, o continuar y proseguir algo. pret.: iccen onicma. {iccen nicmati}² amar a su hijo, así como a joya, o piedra preciosa. {cozcateuh quetzalteuh i pan nicmati}² ídem. pret.: cualli ipan onicma. {cualli ipan nicmati}² gustar o sentir algo en el paladar. pret.: nocamac onicma. {nocamac nicmati}² poner por caso, o hacer cuenta que fue así, o que no fue así. pret.: ipan onicma. {ipan nicmati}² olvidarse o no tener cuenta con el comer. pret.: aoc notlacual onicma. {aoc notlacual nicmati}²
matica, tic +: hacer cuenta que es pascua o día de fiesta. {mayo ticmatica inye pascua}¹
mayo ticmatica inye pascua: hacer cuenta que es pascua o día de fiesta.¹
mimiquixoch: enfermizo, que nunca tiene salud y que parece estar cada día a la muerte.²
mismo +: bonete. {lo mismo}¹ romero hierba. {lo mismo}¹ don; pronombre; castellano. {lo mismo}¹ setiembre mes. {lo mismo}¹ zanahoria. {lo mismo}¹ breviario. {lo mismo}¹ puñal, arma usada. {lo mismo}¹ calzas. {lo mismo}¹ zumaque. {lo mismo}¹ doblar el precio. {lo mismo es que doblar el trabajo}¹ misa. {lo mismo}¹ chapines. {lo mismo}¹ purgatorio, lugar donde se purgan las ánimas. {lo mismo}¹ marquesa. {lo mismo}¹ marqués. {lo mismo}¹ melón fruta conocida. {lo mismo}¹ descomunión. {lo mismo}¹ abril, mes cuarto. {lo mismo}¹ eneldo. {lo mismo}¹ arroba. {lo mismo}¹ marco de plata. {lo mismo}¹ sábado. {lo mismo}¹ jueves un día de la semana. {lo mismo}¹ adobo. {lo mismo}¹ libra, peso de once onzas. {lo mismo}¹ cura de iglesia. {lo mismo}¹ dios. {lo mismo}¹ castaña. {lo mismo}¹ camisa de castilla. {lo mismo}¹ chinela calzado. {lo mismo}¹ cedro. {lo mismo}¹ durazno la fruta. {lo mismo}¹ campana. {lo mismo}¹ berza o col. {lo mismo}¹ iglesia. {lo mismo}¹ frontal de altar. {lo mismo}¹ corregidor, justicia. {lo mismo}¹ clérigo. {lo mismo}¹ jubileo, año de remisión. {lo mismo}¹ miércoles, día de la semana. {lo mismo}¹ enero. {lo mismo}¹ cebada. {lo mismo}¹ coro. {lo mismo}¹ culantro. {lo mismo}¹ hora del día. {lo mismo}¹ martes día de la semana. {lo mismo}¹ chirivía. {lo mismo}¹ {teyollo izcali lo mismo es que teyollizcali}² chirimía. {lo mismo}¹ elemento. {lo mismo}¹ juramento. {lo mismo}¹ mayo, mes quinto. {lo mismo}¹ quintal. {lo mismo}¹ junio mes. {lo mismo}¹ domingo. {lo mismo}¹ dormidera. {lo mismo}¹ zapato. {lo mismo}¹ candela. {lo mismo}¹ ciruela de castilla. {lo mismo}¹ ángel. {lo mismo}¹ doña fulana. {lo mismo}¹ nuez, fruta conocida. {lo mismo}¹ prefacio en la misa. {lo mismo}¹ quijones, hierba conocida. {lo mismo}¹ asno. {lo mismo}¹ cristiano. {lo mismo}¹ trillo para trillar. {lo mismo}¹ lámpara. {lo mismo}¹ letra. {lo mismo}¹ torno para tornear. {lo mismo}¹ guadaña. {lo mismo}¹ bula del santo padre. {lo mismo}¹ vinagre vino corrompido. {lo mismo}¹ rayo de rueda. {lo mismo}¹ bote de conserva. {lo mismo}¹ seda o sirgo. {lo mismo}¹ confirmación, sacramento. {lo mismo}¹ lino. {lo mismo}¹ lunes día segundo de la semana. {lo mismo}¹ tijeras. {lo mismo}¹ cruz. {lo mismo}¹ borraja hierba. {lo mismo}¹ trompo. {lo mismo}¹ aceite. {lo mismo}¹ langosta de la mar. {lo mismo}¹ cofradía. {lo mismo}¹ padre santo. {lo mismo}¹ esteva de arado. {lo mismo}¹ comunidad. {lo mismo}¹ cuaresma. {lo mismo}¹ vela candela. {lo mismo}¹ terciopelo. {lo mismo}¹ granada fruta de este árbol. {lo mismo}¹ botón de ropa. {lo mismo}¹ alcalde. {lo mismo}¹ dedal. {lo mismo}¹ mula. {lo mismo}¹ ruda, hierba conocida. {lo mismo}¹ provisor de obispo. {lo mismo}¹ trébol hierba. {lo mismo}¹ lengua de buey hierba. {lo mismo}¹ patriarca. {lo mismo}¹ zángano. {lo mismo}¹ cabezón de camisa. {lo mismo}¹ patena de cáliz. {lo mismo}¹ orégano hierba conocida. {lo mismo}¹ ara de altar. {lo mismo}¹ onza, animal conocido. {lo mismo}¹ membrillo fruta del. {lo mismo}¹ confites. {lo mismo}¹ higo fruta. {lo mismo}¹ sobrina hija de hermano. {lo mismo}¹ rábano, hierba y raya. {lo mismo}¹ julio mes. {lo mismo}¹ rubí, piedra preciosa. {lo mismo}¹ prima en las horas. {lo mismo}¹ lengua de ciervo hierba. {lo mismo}¹ chapa de metal. {lo mismo}¹ altar. {lo mismo}¹ bolsa. {lo mismo}¹ zargatona. {lo mismo}¹ sacabuche. {lo mismo}¹ rodezno de molino. {lo mismo}¹ boj árbol. {lo mismo}¹ comadre. {lo mismo}¹ nogal árbol conocido. {lo mismo}¹ garbanzos. {lo mismo}¹ salvia hierba conocida. {lo mismo}¹ lechuga. {lo mismo}¹ perejil hierba conocida. {lo mismo}¹ cofrade. {lo mismo}¹ sayo de varón. {lo mismo}¹ viernes. {lo mismo}¹ tocino. {lo mismo}¹ emperatriz. {lo mismo}¹ borceguí. {lo mismo}¹ trucha. {lo mismo}¹ toca de mujer o tocado. {lo mismo}¹ bota, calzado. {lo mismo}¹ armiño, animal. {lo mismo}¹ clavo de especie. {lo mismo}¹ pepino. {lo mismo}¹ cidra. {lo mismo}¹ corona de clérigo. {lo mismo}¹ colchón. {lo mismo}¹ crisma. {lo mismo}¹ trillar. {lo mismo}¹ luna la fruta de este árbol. {lo mismo}¹ limón la fruta. {lo mismo}¹ compadre. {lo mismo}¹ maitines. {lo mismo}¹ emperador. {lo mismo}¹ ajo. {lo mismo}¹ crucifijo. {lo mismo}¹ compás de hierro. {lo mismo}¹ esponja de la mar. {lo mismo}¹ puerro. {lo mismo}¹ marta, animal conocida. { lo mismo}¹
momoztla tlaza: procrastinar o diferir la cosa de día en día. pret.: onitlamomoztlatlaz.²
momoztlae: cada día.¹ cada día.²
momoztlatlaza, nitla: diferir algo de día en día, o procrastinar. pret.: onitlamomoztlatlaz.²
momoztlaye: de día en día.¹ cada día, o de día en día.²
momoztle: de día en día.¹ cada día.¹ cada día.²
moztla huiptla: ídem. (moztlatiz huiptlatiz: mañana o esotro día, o un día destos, o de aquí a pocos días.)²
moztla huiptla: ídem. (moztlatiz huiptlatiz: mañana o esotro día, o un día destos, o de aquí a pocos días.)²
moztlatiz huiptlatiz: mañana o esotro día, o un día destos, o de aquí a pocos días.² mañana o esotro día, o un día de estos, o de aquí a pocos días.²
moztlatiz huiptlatiz: mañana o esotro día, o un día destos, o de aquí a pocos días.² mañana o esotro día, o un día de estos, o de aquí a pocos días.²
moztlayotica: un día después; vel; un día adelante.¹
moztlayotica: un día después; vel; un día adelante.¹
nahuatitiuh, nino: hacer testamento, o dejar dicho el día que ha de tornar el que va a alguna parte. pret.: oninonahuatitia.² hacer testamento.¹ Véase además: tlanahuatitiuh.
nanahuatitiuh, nino: señalar o expresar el día que tengo de tornar, cuando voy a alguna parte.¹
necehuiliztli: descanso.¹ reposo.¹ descanso.²
◆ necehuiliztli +: siesta en el medio del día. {nepantla tonatiuh necehuiliztli}¹
necemilhuitl: día aciago y sin provecho, o desaprovechado.²
neellelquixtiliztli: alegría tal.¹ pasatiempo.¹ recreación.¹ juego para desenojarse.¹ refrigerio.¹ desenhadamiento así.¹ pasatiempo, o recreación.²
◆ neellelquix-tiliztli +: siesta en el medio del día. {nepantla tonatiuh neellelquixtiliztli}¹
nemmayan: día de labor.¹
nempoloa, nic: gastar así el día y la noche.² gastar todo el día en vano o sin provecho. pret.: onicnempolo icemilhuitl.² pasar todo el día sin provecho.¹
◆ nempoloa, nitla: desperdiciar o echar a perder alguna cosa. pret.: onitlanempolo.² desperdiciar algo.¹ estragar.¹
◆ nempoloa in cemilhuitl, nic: gastar todo el día sin provecho. pret.: onicnempolo in cemilhuitl.²
◆ nempopoloa, nitla: lo mismo es que nemiuhyantilia.² gastar en mal.¹
nencahua, nic: ídem. (nempoloa, nic: gastar todo el día en vano o sin provecho) pret.: onicnencauh. &c.² pasar todo el día sin provecho.¹
◆ nencahua, nino: ser desdichado. pret.: oninonencauh.² hacer algo en vano y sin provecho alguno.¹ engañarse o hallarse burlado.¹
◆ nenca-hua in cemilhuitl, nic: gastar todo el día sin provecho. pret.: onicnencauh in cemilhuitl.²
◆ nencahua, zan nic: dejar de hacer algo por negligencia, o dejar de castigar algún delito. pret.: zan onicnencauh.²
nencemilhuitl: día aciago o desaprovechado.² aciago día.¹
nenemi, ni: andar, o caminar. pret.: oninenen.² andar, o pasearse por las calles y plazas. pret.: oninenen.² caminar.¹ peregrinar.¹ caminar.¹ andar.¹
◆ nene-mi +: ir por debajo. {tlani ni, nenemi}¹
◆nenemi +, mo: una jornada. {cemilhuitl monenemi}² jornada camino de un día. {cemilhuitl monenemi}¹
nenemiliztli: peregrinación.¹ el acto de andar, o caminar.² andadura.¹
◆ nenemi-liztli +: andadura de un día. {cemilhui nenemiliztli}¹
neneuhqui intlacatli yohualli: igualdad de día y de noche.¹
nenquixtia, nic: gastar el día y la noche desaprovechadamente. pret.: onicnenquixti.²
◆ nenquixtia, nitla: desperdiciar y gastar algo sin provecho, o en vano, o no acertar a la que tiraba. pret.: onitlanenquixti.² gastar en mal.¹
nenquixtia in cemilhuitl, nic: pasar todo el día sin provecho.¹
nenquixtia in cemilhuitl in ceyohual, nic: gastar el día y la noche en vano y sin provecho. pret.: onicnenquixti in cemilhuitl in ceyohual.² Véase: nenquixtia incemilhuitl inceyohual, nic.
acahualli: hierbas secas y grandes para encender hornos.² baldía tierra.¹
aci +: penitencia no entera. {ayehua amo aci tlamacehualiztli}¹ esparcirse el olor por todas partes. {nohuian aci iniahuiaca}¹ sobrevenir. {tepan n, aci}¹ hacerlo el hombre a la mujer. {tetech n, aci}¹ seguir hasta el cabo. {tehuan n, aci}¹ esparcirse el olor por todas partes. {nohuian aci inihuelica}¹ esparcirse el olor por todas partes. {nohuian aci iniahuiyaca}¹
◆ aci +, m: reconocer, o certificarse de algo. pret.: onoyollo macic, vel. noyollo omacic. {yollo maci, no}²
◆ aci +, n: tener buena dicha, o acertar con lo que pretendía, o buscaba. pret.: ipan onacic. {ipan naci}² morirse el enfermo. pret.: oitech nacic intlaltecutli. {itech naci intlaltecutli}² verificar enteramente, o examinar el negocio. pret.: inelhuayocan onacic. {inelhuayocan naci}² tener conversación y parte con mujer. pret.: otetech nacic. {tetech naci}² esquivar. {atetech naci}¹ navegar hasta el cabo. {acaltica naci}¹ buscar de raíz la verdad. {inelhuayocan naci}¹ conocer mujer. {itech naci}¹ tener parte con alguna mujer. pret.: oitech nacic. {itech naci}²
aixmahuiliztli: osadía con locura.¹
alcaldeyotl: alcaldía.¹
amohuecauhtica +: de allí a pocos días. {niman amohuecauhtica}²
amomoxtli: verde cosa como el moho que se cría en el suelo, o en las paredes cuando llueve algunos días sin cesar.¹
aonnecaquiliztli: rebeldía.¹
atecaquiliztli: desobediencia o rebeldía.¹
atetlacamachiliztli: contumacia.¹ rebeldía.¹
atetlacamatiliztli: desobediencia.² tesonería así.¹ desobediencia o rebeldía.¹
atlamauhcaittaliztli: osadía con locura.¹
ayaxcan quichihua: espaciosa cosa, s: tardía.¹
cecenyohualli: todos los días y todas las noches.¹
cempohual tianquiztli: ferias o mercados de veinte en veinte días.²
cempohualilhuitl: veinte días.²
cenca yequezqui: días ha.² días ha.¹
chicueilhuitl: ocho días, o una semana.²
chicunahuilhuitica: novenas de nueve días.¹
chicunauh tianquiztli: mercado o feria de nueve en nueve días.² Véase: chicunauhtianquiztli.
chicunauhtianquiztli: feria de nueve en nueve días.¹
cihuatl: hembra en cualquier género.¹ mujer.² Véase también: tecihua, tecihuauh, nocihuauh.
◆ cihuatl +: yegua. {cauallo cihuatl}¹ mujer desvergonzada, y deshonesta. {aquetzca cihuatl}¹ deshonesta mujer y desvergonzada. {aquetzca cihuatl}¹ matrona mujer honrada. {ilamatlamatqui, mahuiztic cihuatl}¹ abadesa. {teoyotica tepacho cihuatl}² hombre que tiene dos naturas. s. de mujer y de varón. {tepole cihuatl}² mujer deshonesta y sin vergüenza. {aquetzca cihuatl}² judía. {judio cihuatl}¹ mujer deshonesta. {apinahuani cihuatl}² esclava. {tlacotli cihuatl}² mujer varonil. {chicahuac cihuatl}¹
◆ cihuatl +: hacerlo el hombre a la mujer. {nic, cui in cihuatl}¹
cihuatlampa: hacia la parte de poniente.² sur, la parte de mediodía.¹
cihuatlan: sur, la parte de mediodía.¹
cofradiayotl: cofradía.¹
coneyotl: niñería.² niñez, edad de aquéstos.¹
◆ coneyotl +: niñería o muchachería. {telpochca coneyotl}² niñería, o muchachería. {telpoca coneyotl}² bastardía así. {ichtaca coneyotl}²
cuappitzauhqui: persona envarada o yerta, cosa áspera, crudía, o acucharada, así como tortillas secas, &c. o persona cenceña y enjuta.² envarado.¹ enertado así.¹
cuappitztic: áspera y crudía cosa, así como cuero, tortillas secas, &c.¹ lo mismo es que cuappitzauhqui.² cenceño enjuto.¹ enertado así.¹ áspera cosa.¹ empedernido de esta manera.¹
ehecatl: aire.¹ espíritu o soplo.¹ viento, o aire.²
◆ ehecatl +: levante del estío. {tonal ehecatl}¹ viento de poniente. {tonatiuh yaquiyampa ehecatl}¹ sosegarse el aire o la tempestad. {cuetlani in ehecatl}¹ ábrego viento lluvioso. {quiyahuhyo ehecatl}¹ cierzo viento. {mictlampa ehecatl}¹ viento recio. {icoyoca ehecatl}¹ torbellino. {huey ehecatl}¹ viento recio. {xitetecuica ehecatl}¹ viento meridional. {amilpampa ehecatl}¹ levante viento oriental. {tonatiuh iquizayampa itztihuitz ehecatl}¹ asosegarse el aire y la tempestad. {ocuetlan in ehecatl}¹ correr viento sutil y delgado. {piyaciuhtoc ehecatl}² viento sur, o ábrego. {huitztlampa huitz ehecatl}² enfermedad, o pestilencia. {temoxtli, ehecatl}² viento del poniente. {cihuatlampa ehecatl}² haberse ya asosegado el tiempo y cesado la tempestad y torbellino. {ocuetlan in ehecatl}² viento de levante o de oriente. {tonatiuh iquizayampa ehecatl}² levante del invierno. {ce ehecatl}¹ viento de poniente. {tonatiuh yaquiampa ehecatl}² viento solano o ábrego. {tonayampa huitz ehecatl}² cierzo. {mictlampa ehecatl}² viento contrario, o viento en proa. {teixnamiqui ehecatl}² viento ábrego. {tlauhcopa ehecatl}¹ viento liviano. {pitzahuac ehecatl}¹ viento ábrego. {tonayan huitz ehecatl}² viento aquilonar. {ce ehecatl}¹ cierzo viento. {ce ehecatl}¹ viento de tierra, en la mar. {tlalhuacpan ehecatl}² viento en popa. {tecuitlapahuia ehecatl}² enfermedad. {temoxtli, ehecatl}¹ ídem. (tonatiuh iquizayampa ehecatl: viento de levante o de oriente.) {tonatiuh iquizayan ehecatl}² aire o viento ábrego, o que trae lluvia. {quiyahuhyo ehecatl}² viento ábrego, o de mediodía. {huitz ehecatl}² viento meridional. {amilpampa ehecatl}² viento estival. {tonal ehecatl}¹ viento de oriente. {tonatiuh iquizayampa ehecatl}¹ viento de oriente. {tlapcopa ehecatl}¹ viento liviano. {piyaciuhtoc ehecatl}¹ viento que trae agua. {xopan ehecatl}¹ viento aquilonar. {itztic ehecatl}¹ viento en proa. {teixnamiqui ehecatl}¹ viento de tierra en la mar. {tlalhuacpan ehecatl}¹ viento en popa. {tetepotzhuia ehecatl}¹ viento recio. {tetecuica ehecatl}¹ viento de poniente. {cihuatlampa ehecatl}¹ asosegarse el aire y la tempestad. {cuetlani in ehecatl}¹ ábrego viento lluvioso. {tonayanuitz ehecatl}¹ viento en popa, o de popa. {tetepotzhuia ehecatl}²
eilhuitia, n: detenerse, o tardar tres días en alguna parte. pret.: oneilhuiti.²
huapahuac: robliza cosa recia.¹ firme cosa.¹ cosa áspera y crudía, o cosa envarada y encogida de nervios, o cosa fuerte y firme.² recia cosa.¹ envarado.¹ encogido así.¹ áspera cosa.¹
◆ huapahuac +: animoso y esforzado. {yollo huapahuac}²
huey tlacualizpan: cerca de mediodía.¹ cerca de mediodía.²
huililiztli +: plazo de tres días. et sic de alijs. {yeilhuitica tetlatene huililiztli}²
huitz ehecatl: viento ábrego, o de mediodía.²
huitztlampa: sur, la parte de mediodía.¹ sur, o del sur, o hacia el sur.²
huitztlan: sur, la parte de mediodía.¹ sur.²
huitz ehecatl: viento ábrego, o de mediodía.²
huitztlampa: sur, la parte de mediodía.¹ sur, o del sur, o hacia el sur.²
huitztlan: sur, la parte de mediodía.¹ sur.²
ichtaca coneyotl: bastardía así.² Véase: ichtacaconeyotl.
ichtacaconeyotl: bastardía tal.¹
ichtacapillotl: bastardía tal.¹ bastardía así.²
ihuiptlayoc: dos días después. adv.² dos días después.¹
ilhuitica +: de catorce en catorce días. {matlatlac ilhuitica onnanahuitica}² de diez en diez días. {matlatlac ilhuitica}²
◆ il-huitica, niqu +: ídem. (aye nicmattica: estar abobado o pensativo no advirtiendo a lo que le dicen.) {aye niquilhuitica}² embobecerse mirando algo. {aye niquilhuitica}¹
imatlaquilhuiixti: todos diez días, o en todos diez días.²
immochihuazquia +: no haber efecto o no se acertar lo que se pretendía. {oommixcauh immochihuazquia}¹
ineuh oommineuh: no haber efecto o no se acertar lo que se pretendía.¹
ipan naci: tener buena dicha, o acertar con lo que pretendía, o buscaba. pret.: ipan onacic.² Véase: ipannaci.
ipan yauh in noyollo: caer en la cuenta de lo que se dice y de lo que primero no entendía.¹
ipan yauh noyollo: caer en la cuenta de lo que no entendía. pret.: ipan oya in noyollo.²
iyeiuh ompohualli: y pasados cuarenta días.²