Diccionario español - nahuatl estándar
Se encontraron 59 resultados para «dos».
dos: ome
dos guerras: omeyaotlan
dos mil: makuiltsontli
dos mil cuatrocientos: chikuatsontli
dos mil ochocientos: chikotsontli
dos pesos: ome pesos ($)
dos puntos (signo ortográfico): ometliltetl
dos veces: okpan
de dos en dos: omeixpan
a los lados: tlamak
articulación (de los dedos): mapilistli
bailar (asidos de la mano): tenaua
Barbados: Barbadiaj
Belmopan: Ueymolpan (Lugar sobre los grandes guisados)
bienvenidos: ximopanolti timochtin
carnudos: nakayomej
casi todos: achimochintin
Chimaltenango: Chimaltenanko (Lugar en la muralla de los escudos)
convencidos: elekiltin
Coyame: Koyamek (Lugar de los cerdos salvajes o jabalís)
Coyolxauhqui: Koyolxauki (La de los cascabeles adornados)
cuidadoso: netlakuitlauini
Culhuacan: Koluakan (Lugar de ríos torcidos)
Culiacán: Koluakan (Lugar de ríos torcidos)
de ambos lados: nekok
dedos: mapiltin
doler los oídos: nakakokoya
dolor de oídos: nakakokoyalistli
dudosamente: amoneltika
Emiratos Árabes Unidos (TCA): Tlajtokatotl Sepanka iuikpa Arabia
estados: tlajtokayomej
Estados Unidos: Tlajtokayotl In Sepanka iuikpa Amerika (TICA)
finados: mimijkatsitsintin
frondoso: kuaumayo
juego de dados: patolistli
lanzadardos: atlatl
lodoso: sokiyo
Mazamitla: Masamiktlan (Lugar junto a los venados muertos)
Mazatán: Masatan (Lugar de los venados)
Mazatenango: Masatenanko (Lugar en la muralla de los venados)
Mazatepec: Masatepek (Lugar en el cerro de los venados)
Mazatlán: Masatlan (Lugar junto a los venados)
miedoso: aokichyolo, mauilili, nemautini
novedoso: yankuiyo
oídos: nakaskomej
Panchimalco: Panchimalko (Lugar de las banderas y escudos)
pescados: michtin
piadoso: teiknoittani
poblados: altepemej
rápidos de río: xaxamakatiu
todos: mochintin, nochtin
todos los días: momostla
todos nosotros: timochintin, tinochtin
todos ustedes: nanmochtsitsintin
vanidoso: auilatoani
venados: mamasa
verdoso: xopeleuak
zafados: kopinke
zancudos: momoyo
Diccionario nahuatl estándar - español
Se encontraron 63 resultados para «dos».
Akalometochtli: Acalometochtli (Dos conejos de las barcas), dios protector de los navegantes.
chikotsontli: dos mil ochocientos m
chikuatsontli: dos mil cuatrocientos m
ejekatl: viento m, aire m, día dos del calendario azteca.
makuiltsontli: dos mil m
okpan: dos veces
ome: dos m
omeixpan: de dos en dos
ometliltetl: dieresis f, dos puntos m
omeyaotlan: dos guerras f
Siuakoatl: Cihuacoatl (Mujer serpiente), diosa madre de dos gemelos que perdió, la cual anda vestida de blanco con larga cabellera durante la noche por las calles y todos temen encontrarla, dentro de las leyendas mexicanas se le conoce como la Llorona. También era el nombre de un funcionario alto que comandaba el ejército y se encargaba de la propiedad de las tierras.
tlajkotlaltikpan: ecuador m, línea que divide al planeta en dos hemisferios.
yoyotl 1: hueso de fraile m, codo de fraile m (theventia spp.), cascabelillo o concha optenido de esta planta que usan los danzantes aztecas en los tobillos de los dos pies para llevar el ritmo de la música de los concheros, y además se usa como medicamento para bajar de peso.
achimochintin: la mayoría, casi todos
Alaskak: Alaska, estado de los Estados Unidos de América.
amoneltika: dudosamente
aokichyolo: miedoso
aokkichyolo: miedoso, temeroso, cobarde
atlatl: lanzadardos m, arpón m
auilatoani: presumido, vanidoso
Barbadiaj: Barbados
Chichimekapan: Regíon Chichimeca f, región geográfica que comprende los estados mexicanos de Hidalgo, Querétaro, Mexico, Guanajuato, San Luís Potosí, Tamaulipas, Nuevo León, Coahuila, Zacatecas, Aguascalientes, Durango y Chihuahua.
chichimekatl: chichimeca, queretano (perro atado), habitante del estado de Querétaro, del centro-norte de México y suroeste de los Estados Unidos de América.
chikuetsontli: tres mil doscientos m
Chimaltenanko: Chimaltenango (Lugar en la muralla de los escudos), Guatemala.
elekiltin: convencidos
esoltesoni: sangrador, persona que limpia y recoge la sangre de los enfermos o de los ofrendados en sacrificios humanos.
Ikxitlan: EL Bajío (Lugar de abajo o del talón), regíon geográfica de México que corresponde a las tierras de los estados de Guanajuato, Querétaro y norte de Michoacán.
kaksopini 2: gachupín, adjetivo que se le da a los españoles radicados en méxico, cuyo significado es “el que trata con la punta del zapato”.
Koluakan: Culiacán, Culhuacan (Lugar de ríos torcidos), Sinaloa y Distrito Federal.
kopinke: zafados
Koyamek: Coyame (Lugar de los cerdos), Chihuahua.
Koyolxauki: Coyolxauhqui (Señora de los cascabeles adornados), diosa de la luna.
kuaumayo: ramoso, frondoso
Kuextekapan: Región Huasteca f, integrada por los estados de Veracruz, San Luis Potosí, Hidalgo, Querétaro y Tamaulipas.
mamasa: venados m, ciervos m
mapilistli: articulación de los dedos f
Masamiktlan: Mazamitla (Lugar junto a los venados muertos), Jalisco.
masanejnenki: jinete de venados m, el que monta a los venados.
Masatan: Mazatán (Lugar de los venados), Chiapas.
masatemoua: cazar venados
Masatenanko: Mazatenango (Lugar en la muralla de los venados), Guatemala.
Masatepek: Mazatepec (Lugar en el cerro de los venados), Morelos.
masatexokotl: manzana San Juan f, se dan en los estados de Hidalgo, Tlaxcala y Puebla.
Masatlan: Mazatlán (Lugar junto a los venados), Sinaloa.
Masauatl: Masahuat (Gente de los venados), El Salvador.
maseualtin: plebe f, peones, vasallos, los merecidos de los dioses
mauilili: miedoso
maukatlakatl: cobarde, miedoso
mauki 1: cobarde, miedoso
Mayapan: península de Yucatán f, Región Maya f, comprende los estados mexicanos de Yucatán, Campeche, Quintana Roo, Tabasco, Chiapas, y las naciones centroamericanas de Guatemala, Belice, El Salvador y Honduras.
Metepek: Metepec (Lugar de los magueyes o agaves), estados de México, Hidalgo y Guerrero.
metskali: mezcal (casa de la luna), licor de agave que cuando se destila se le llama mezcal, y se elebora principalmente en los estados de Oaxaca, Guerrero, Puebla y Michoacán.
Michoakapan: Región Tarasca f, Región Purhépecha f, comprende los estados mexicanos de Michoacán, Guerrero, México, Querétaro, Guanajuato, Colima y Jalisco.
mikisiluitl: día de muertos m (1 y 2 de Noviembre.), Todos Santos f
mimijkatsitsintin: finados m
Mixtekapan: Región Mixteca f, regíon geográfica que comprende los estados mexicanos de Oaxaca, Puebla y Guerrero.
mochintin: todos
momostla: diario, todos los días, diariamente
momoyo: mosquitos m, zancudos m
nakakokoya: doler los oídos
nakakokoyalistli: dolor de oídos m
nakayomej: carnudos, carnosos
Diccionario nahuatl de la huasteca veracruzana - español
Se encontraron 63 resultados para «dos».
kaltsontli n.: La parte más alta del techo de una casa que lo divide en dos partes.
koamaxali n.: Horcadura de dos ramas.
makuiltsontli adj.: Cinco veces cuatrocientos. Dos mil.
mapeló vb.: Extiende las dos manos.
maxaltik adj.: Que está como una horqueta. Un tronco formando dos ramas.
ojmaxali n.: Horcadura. Donde se unen dos caminos. Véase ojtli y maxali.
ojome adj.: De dos en dos.
ome adj.: Dos.
omejya adj. Ya son dos.
ompa adj.: Dos veces. Proviene de la palabra ome. ej. Ompa uitonki, brincó dos veces.
ompaya adv.: Ya son dos veces.
onkaj adv.: En dos partes. ej. Onkaj niuikas etl, en dos lados llevaré frijol.
tlaomelistli vb.: Acción de juntarse con un hombre que ya tiene mujer. Ome, dos. Como quien dice hace el doble.
achiyo Más. Refiriéndose a cantidad adv.
ajatik adj.: Están tiernos, aguados, tienen poca consistencia.
akuatajtli: Ave canora muy ruidosa y por lo general siempre están en parvadas. n.
amakasketl adj.: Miedosa al agua.
apasoayotl n.: Frijoles guisados con epazote. ej. Na ijnalok nijkuajki apasoayotl, yo comí en la mañana unos frijoles con epazote.
asasaka v.frec.: Acarrea agua. ej. Yaló nochi touantij tiasasakakej, ayer todos nosotros acarreamos agua.
atliuani n.: Recipiente para tomar agua. Se le antepone el adjetivo refiriéndose al tipo de material usado para su fabricación. ej. Teposatliuani, recipiente de metal.
ayotitla 1 adv.: En los frijoles. Donde hay frijol. ej. Na nijkuajki kuaxilotl tlen isitok ayotitla, yo comí plátanos cocidos en los frijoles.
chachapali n.: Ollas para todos los usos. Para identicar la olla por el tipo de material que está elaborada y por su uso, sólo se le antepone el complemento. ej.
chiichi pres.: Está mamando. Está alimentándose con la leche materna. Chiichij, pl.
ejeliuis adv.: Por todos lados, en todas partes.
ejetik adj.: Están pesados. ej. Nochi ni koxtali ika etl ejetik, todos estos costales con frijol pesan mucho.
eliuis adv.: En todos lados, por todas partes. Véase ejeliuis o kampaueli.
enetl n.: Bocól(es). Tortillas chicas y gordas que contiene frijoles enteros sancochados.
epatl n.: Zorrillo. La grasa de este animal se usa untándose en la garganta para curar la tosferina. Epamej, pl.
epauaxtli adj.: Ejotes hervidos con vaina. Ejotes sancochados sin sal,
etlakuali n.: Mole de frijol. Frijoles guisados con chile seco.
ipanima: de todos modos, aún así. ej. Ipanima ualajki maski nikajuak, de todos modos vino aunque lo regañé.
iskalti vb. Hacer crecer a alguien. Ki’iskalti, lo hizo crecer, refiriéndose a un niño.
iuinti vb.: Está borracho. Está embriagándose.
ixisepojtik vb.: Tiene los pies entumidos.
ixmatinij n.: Familiares, parientes, conocidos.
ixpitsitik adj.: Ojos estrellados, quebrados como el cascarón.
ixpopoyotik adj.: Ojos rasgados, ciego. Ixpopoyotikej, pl.
kampaueli adv.: Donde se pueda, por todos lados.
keski int.: ¿cuánto?. Refiriéndose a cantidad, de peso y al precio. ej. ¿Keski tijneki?, ¿cuánto quieres?. ¿Keski ipati?, ¿cuánto cuesta?
koakalayo adj.: Hay muchos palos tirados.
koapoló vb.: Perderse, equivocarse. ej. Ya mojmostla mokuapoló, él se pierde todos los días.
koatapasoltik adj.: Cabellos enredados como el nido de las aves. Desgreñada, greñuda, pelo alborotado.
kopili n.: Camilla construida de carrizo o palos delgados donde se seca el chile con el humo, tostarlos como el cacahuate.
koxtok vb.: Está dormido. Koxtokej, pl. ej. Noijniuaj koxtokej, mis hermanos están dormidos.
lochontok adj.: Está podrido(a); refiriéndose a la fruta.
maijtó vb.: Confesarse. ej. Momaijtó, se confiesa, pide perdón; está confesándose y pidiendo perdón.
maistetl n.: Uña de los dedos de la mano.
majmajketl adj.: Miedoso, temeroso, cobarde. Majmauinij, pl.
maktlajtlipouali adj.: Diez cuentas: doscientos.
mantinemi v.frec.: Poner algo en distintos lugares. ej. Kampaueli kimantinemi, por todos lados lo anda colocando.
mapelitok vb.: Está con los brazos extendidos. ej. Mapelitok uetski, cayó con los brazos extendidos.
mapipitsó vb.: Chupar los dedos, la mano. Ej Momapipitsó, se está chupando los dedos. Está lamiéndose los dedos.
masatla loc.: Donde abundan los venados.
mauiltí vb.: Está jugando. ej. Ya mojmostla mauiltí iuaya i’ijjni, él juega todos los días con su hermano.
miajkaa adv.: En muchos lados, partes.
mojmostla v.frec.: Todos los días. Diariamente.
moyotla n.: Donde abundan los zancudos.
nakaskuitlayo adj.: Tiene los oídos con cerilla. Nakaskuitlayokej, pl.
nakastapatl adj.: Sordo, oídos tapados.
nakastsakua vb.: Tapar o cerrar los oídos. ej. Kinakastsakua, le tapa los oídos.
nanauatili n.: Carnaval. Fiesta de los disfrazados. La fiesta dura cinco días, se baila con música de cuerda.
ojtlatl n.: Otate. Son leños cilíndricos con nudos. Tiene muchos usos, principalmente para techar y para las paredes de la casa.
okix- pref.: Proviene de la palabra okixtli y se le antepone casi a todos los animales del género masculino. ej. Okixpatox, pato; okixchichi, perro, okixpitsotl, marrano.
Diccionario nahuatl - español de Clavijero
Se encontraron 63 resultados para «dos».
akaxaxan: nombre de dos plantas medicinales
akokotli: dos plantas medicinales semejante la una al nardo
amakoske: ave palustre con dos círculos negros en el cuello
amakostik: nombre de dos árboles
atepokapatli: nombre de dos plantas medicinales
ateuapatli: nombre de dos plantas medicinales
atlatsopilin: nombre de dos plantas medicinales de la clase de las Altheas
atlinan: nombre de dos plantas medicinales
chikontsontli: dos mil y ocho cientos
chikuasentsontli: dos mil y cuatrocientos
chiltototl: nombre de tres aves, la una casi toda roja, y las otras dos tienen roja la cabeza
chiunauxikipili: setenta y dos mil
ejekapatli: nombre de dos plantas medicinales
ejekatototl: nombre de dos especies de ánades
elokiltik: nombre de dos plantas. La primera medicinal
istakkuauxiyotl: nombre de dos árboles resinosos y medicinales
istaksasalik: nombre de dos plantas medicinales cuya raíz es muy glutinosa
istaktsonyayauki: nombre de dos ánades
kostikpatli: nombre de dos plantas medicinales de las cuales la una es semejante al adianto
kuakostli: nombre de dos bellas avecillas
kuauchilpan: nombre de dos plantas
makuiltsontli: dos mil
masakoatl: nombre de dos serpientes, la una de enorme grandeza
matlalistik: nombre de dos plantas medicinales
memeya: nombre de dos plantas
nauxikipili: treinta y dos mil
neixkotlalpatli: nombre de dos plantas medicinales
netech: simul, unâ hablando de dos cosas
neuan: ambos a dos
nonkua: aparte, de por sí, hablando de una o dos cosas.
okuilpatli: nombre de dos plantas
ome: dos
palankapatli: nombre de dos o tres plantas medicinales
postekpatli: nombre de dos plantas medicinales
sasalik: nombre de dos plantas glutinosas y medicinales
techiktli: nombre de dos aves
tekomakxochitl: nombre de dos flores de figura particular
temekatl: nombre de dos plantas medicinales
teoxochitl: nombre de dos plantas medicinales
tepeuilokapisxochitl: nombre de dos plantas medicinales
teponastli: cierto instrumento algo semejante a un barril, que se suena con dos palillos
tetsompatli: nombre de dos plantas medicinales
teukxochitl: nombre de dos plantas medicinales
tlakotekilispatli: nombre de dos plantas medicinales
tlalijiyak: nombre de dos especies de tierra negra mineral, de que hacen tinta
tlalkakauatl: nombre de dos plantas medicinales. Item, el cacahuate fruta
uapaualispatli: nombre de dos o tres plantas medicinales
xochitototl: nombre de dos o tres aves
chachalaka: ave grande y muy ruidosa
chikuetsontli: tres mil y doscientos
elotika: cuidadosa y diligentemente
epasotl: epazote hierba común en México que se emplea en los guisados
ichkatl: algodón, planta y frutos conocidos. Significa también oveja
iskuintli: nombre que antiguamente se daba a ciertos cuadrúpedos semejantes a los perros, y hoy se da a los mismos perros.
matlakpouali: doscientos
mochipa: siempre, en todos tiempos
nekok: de ambas partes, o de ambos lados
olotl: parte interior de la mazorca de maíz, a la cual están unidos los granos
sentsonxikipili: tres millones y doscientos mil
sitlalxiuitl: cierta planta de tallos erguidos
tamali: ciertos bollos de maíz cocidos en agua
tlakaua: señor, hombre que tiene criados
xomotl: cierta ave acuática, cuyas plumas empleaban los antiguos en sus vestidos
Diccionario nahuatl - español de Molina editado por UNAM
Se encontraron 150 resultados para «dos».
acyehua: a cuál de dos.¹
acyehuatl: a cuál de dos.¹
◆ acyehuatl +: cualquiera. {zazo acyehuatl}¹ ídem. (zazoacye: cualquiera que sea, o sea quien se fuere.) {zazo acyehuatl}²
amonehuan: vosotros ambos a dos.²
atl +: mar. {ilhuica atl}² agua caliente. {totonqui atl}¹ menguante de la mar. {huey atl ilotca}¹ bebida de cacao con maíz. {cacahua atl}¹ agua viva. {yolihuani atl}¹ agua que va sosegada y mansa. {ixmantiuh atl}¹ enmendar castigando. {tetlcuahuitl nictetoctia atl cecec}¹ lavazas. {tlapac atl}¹ juntarse los ríos o arroyos. {cetia in atl}² ídem. (motetepeyotia in atl: hacer grandes olas el agua. pret.: omotetepeioti.) {motetepetlalia in atl}² agua fría. {itztic atl}² bebida de maíz cocido. {pozol atl}² crecer alguna cosa, o aumentarse mucho. pret.: iuhquinatloueiyac, omoteponazo, omotomauh. {iuhquin atl hueyya, moteponazoa, motomahua}² agua viva. {yoliliz atl}² corren buenos arroyos o ríos de agua. et sic de alijs. {cuacualli quiquiza in atl}² estrecho de mar entre dos tierras. {imonamicyan in ilhuicac atl}² agua de pies. {necxi papac atl}² olas grandes hacer. {motetepeyotia in atl}¹ suero de leche. {chichihualayo atl}¹ mansa agua que corre y va llana. {zanmantiuh atl}¹ agua de testimonio y verdad. {neltiliz atl}² agua viva. {yolihuani atl}² agua que va sosegada y mansa, como tabla de río. {ixmantiuh atl}² estrecho de mar entre dos tierras. {ipitzahuayan in ilhuica atl}² lo mismo es que cuacualli atl quiquiza. {quiquiza incuacualli atl}² hacer grandes olas el agua. pret.: omotetepeyoti. {motetepeyotia in atl}² agua cocida. {icucic atl}² salobre agua. {poyec atl}¹ lavazas. {tlapapac atl}¹ mar generalmente. {huey atl}¹ crecer y aumentarse mucho alguna cosa. {yuhqui atl hueyya}¹ olas grandes hacer. {motetepetlalia in atl}¹ mansa agua que corre y va llana. {ixmantiuh atl}¹ encañar agua. {tlallitic nicuica in atl}¹ mar generalmente. {ilhuica atl}¹ hidionda volverse el agua. {tlailihui in atl}¹ menguante de la mar. {huey atl inecuepca}¹
◆ atl +, nic: agotar el agua. {nic, huatza in atl}¹
◆ atl +, nino: espantarse. {nino, tonalcahualtia yuhquin atl nopan quiteca}¹
atoyatl: río.¹
◆ atoyatl +: río ahocinado o arroyo que corre con furia. {zolontiuh atoyatl}¹ junta de dos ríos. {icetca inome atoyatl}² junta de dos ríos. {inepaniuhca in ome atoyatl}² remanso de río. {itehuilacachiuhyan in atoyatl}² remanso de río. {imomanayan atoyatl}² junta de dos ríos. {icetca inome atoyatl}¹ junta de dos ríos. {inome atoyatl}¹
ayoppa +: no nacer dos veces. i que después de la muerte, no hay remedio de tornar a vivir otra vez en este mundo. {ayoppa in tlacatihua, ayoppa in piltihua}²
ayoppa +: no nacer dos veces. i que después de la muerte, no hay remedio de tornar a vivir otra vez en este mundo. {ayoppa in tlacatihua, ayoppa in piltihua}²
ayoppa in tlacatihua, ayoppa in pilti-hua: no nacer dos veces. i que después de la muerte, no hay remedio de tornar a vivir otra vez en este mundo.²
ayoppa in tlacatihua, ayoppa in pilti-hua: no nacer dos veces. i que después de la muerte, no hay remedio de tornar a vivir otra vez en este mundo.²
castillan tlaximaloni necoctene: hacha que corta de dos partes.¹
cate +: estar dos o tres cosas juntas. {cepan cate}¹ apartados unos de otros. {huehueca cate}¹ estar dos o tres cosas juntas. {ihuan cate}¹
catlehuatl: a cuál de dos.¹
◆ catlehuatl +: cualquiera de ellos, o cualquier cosa que sea. {in zazo catlehuatl}² cualquiera de ellos. {zazo catlehuatl}²
catlie: a cuál de dos.¹
cauallo +: yeguarizo. {cihua cauallo pixqui}² potro de dos años. {oxxiuhtia cauallo}² bozal de caballo. {iyacamecayo cauallo}² freno de caballo. {itepoz temmecayo cauallo}² potro de dos años. et sic de alijs. {onxiuhtia cauallo}² apearse. pret.: ipan onihualtemoc in cauallo. {ipan nihualtemo in cauallo}² caballo enmantado. {tlapachiuhcayo cauallo}² harriero. {oztomeca cauallo pixqui}¹ potro de dos años. {onxiuhtia cauallo}¹ potrico menor que de año. {conetontli cauallo}¹ apearse del caballo. {ipan nihualtemo in cauallo}¹ yegua. {cihua cauallo}¹ paramentado caballo. {tlapachiuhcayo cauallo}¹ desherrada bestia. {tlacaccopintli cauallo}¹ yegua. {cihua cauallo}² potrico menor que de año. {aya huel cexiuhtia cauallo conetl}¹ desherrada bestia. {tlacactlaxtli cauallo}¹ desenfrenado caballo. {tlatepoztetnmecayoantli cauallo}¹ garañón caballo. {tlacuini cauallo}¹ ensillada bestia. {cillayo cauallo}¹ desbocado caballo. {atlacatl cauallo}¹ jinete. {cototzyetiuh ipan cauallo}¹ haca. {tepiton cauallo}¹ freno para caballo o mula. {itepoztenilpica cauallo}¹ barboquejo o bozal de caballo. {yecamecayo cauallo}² garañón caballo. {tequetzani cauallo}¹ freno para caballo o mula. {itepoztemmecayo cauallo}¹ pujavante. {tepoztli cauallo izteximaloni}¹ pujavante. {tepoztli cauallo cactiloni}¹
cempohualli ommatlactli omome, vel. cempohualtetl ommatlact: treinta y dos.²
cempohualli omome, vel. cempohual-tetl omome: veinte y dos.²
cempohualtetl +: veinte y cinco. {cempohualli ommacuilli, vel. cempohualtetl ommacuilli}² veinte y ocho. {cempohualli onchicuei, vel. cempohualtetl onchicuei}² treinta y cinco. {cempohualli oncaxtolli, vel. cempohualtetl oncaxtolli}² treinta y siete. {cempohualli oncaxtolli omome, vel. cempohualtetl oncaxtolli}² treinta y seis. {cempohualli oncaxtolli oce, vel. cempohualtetl oncaxtolli o}² treinta. {cempohualli ommatlactli, vel. cempohualtetl ommatlactli}² treinta y dos. {cempohualli ommatlactli omome, vel. cempohualtetl ommatlact}² treinta y uno. {cempohualli ommatlactli oce, vel. cempohualtetl ommatlactli}² veinte y tres. {cempohualli omei, vel. cempohualtetl omei}² veinte y nueve. {cempohualli onchicunahui, vel. cempohualtetl onchicunahui}² veinte. {cempohualli, vel. cempohualtetl}² treinta y ocho. {cempohualli oncaxtolli omei, vel. cempohualtetl oncaxtolli}² treinta y tres. {cempohualli ommatlactli omei, vel. cempohualtetl ommatlactl}² treinta y cuatro. {cempohualli ommatlactli onnahui, vel. cempohualtetl ommatla}² veinte y dos. {cempohualli omome, vel. cempohualtetl omome}² treinta y nueve. {cempohualli oncaxtolli onnahui, vel. cempohualtetl oncaxtol}² ídem. (inic cempohualli: el veinteno.) {inic cempohualtetl}² veinte y seis. {cempohualli onchicuace, vel. cempohualtetl onchicuace}² veinte y siete. {cempohualli onchicume, vel. cempohualtetl onchicume}² veinte y cuatro. {cempohualli onnahui, vel. cempohualtetl onnahui}² ídem. (in cempohualli ce: de veinte uno.) {in cempohualtetl centetl}² veinte y uno. {cempohualli oce, vel. cempohualtetl oce}²
cen nemi: en uno vivir dos.¹
cencuemitl: un camellón entre dos surcos, o un escuadrón de batalla.² escuadrón de batalla.¹
centlamantli neneuhque: par de dos cosas iguales.¹
cepan cate: estar dos o tres cosas juntas.¹
cepan nemi: vivir, o morar juntos.² en uno vivir dos.¹
cepanca: estar juntas, o ayuntadas algunas cosas. pret.: ocepancatca.² estar dos o tres cosas juntas.¹ juntas estar dos cosas.¹
cetilia, nite: casar los novios, o conchabar y conformar a los desconformes. pret.: onitecetili.² uñir.¹ ayuntar en uno, o hacer que dos cosas sean una.¹ desposar o casar.¹
◆ ce-tilia, nitla: hacer de algunas cosas una, juntándolas. pret.: onitlacetili.² ayuntar en uno, o hacer que dos cosas sean una.¹
ceyehuan: uno de ellos, o una de ellas.² otro, uno de los dos.¹
ceyehuantin: ídem. (ceyehuan: uno de ellos, o una de ellas.)² otro, uno de los dos.¹
chicuacempohualipilli: dos mil y cuatrocientas mantas, tortillas, &c.²
cihua oquichtli: hombre de dos sexos.² Véase: cihuaoquichtli.
cihuatl: hembra en cualquier género.¹ mujer.² Véase también: tecihua, tecihuauh, nocihuauh.
◆ cihuatl +: yegua. {cauallo cihuatl}¹ mujer desvergonzada, y deshonesta. {aquetzca cihuatl}¹ deshonesta mujer y desvergonzada. {aquetzca cihuatl}¹ matrona mujer honrada. {ilamatlamatqui, mahuiztic cihuatl}¹ abadesa. {teoyotica tepacho cihuatl}² hombre que tiene dos naturas. s. de mujer y de varón. {tepole cihuatl}² mujer deshonesta y sin vergüenza. {aquetzca cihuatl}² judía. {judio cihuatl}¹ mujer deshonesta. {apinahuani cihuatl}² esclava. {tlacotli cihuatl}² mujer varonil. {chicahuac cihuatl}¹
◆ cihuatl +: hacerlo el hombre a la mujer. {nic, cui in cihuatl}¹
cohuapilhua: parida de dos mellizos.¹
cotonqui +: cordel quebrado en dos partes o cosa semejante. {occan cotonqui}²
coyonilli +: cosa horadada en dos partes. {tlaoccan coyonilli}²
cuahuitl: madera.¹ árbol generalmente, palo o madero.¹ madero.¹ enfermedad.¹ árbol, madero o palo.²
◆ cuahuitl +: tocón de árbol cortado. {tetecuintic cuahuitl}¹ membrillo, árbol conocido. {membrillo cuahuitl}¹ ciruelo de castilla. {ciruela cuahuitl}¹ reprender. {tetl cuahuitl nicte, toctia}¹ oliva o aceituno. {aceite cuahuitl}¹ castigar riñendo, o de palabra. {tetl cuahuitl nictetoctia}¹ reprensión. {tetl cuahuitl tetoctiliztli}¹ digno de castigo. {tetl cuahuitl toctiloni}¹ limón el árbol. {limon cuahuitl}¹ naranjo árbol. {naranja cuahuitl}¹ enfermedad o castigo. metáf. {tetl cuahuitl}² cidro árbol. {cidra cuahuitl}² horca. s. el palo o rollo de donde cuelgan y ahorcan a algunos. {temecanil cuahuitl}² corregir y castigar a otro pret.: tetl cuahuitl onictetocti. {tetl cuahuitl nictetoctia}² ciruelo árbol. {ciruelas cuahuitl}² la copa del árbol. {imalacayocan in cuahuitl}² naranjo. {naranja cuahuitl}² ídem. (nelhuayo cuauhtoctli: árbol o estaca con raíces para plantar.) {nelhuayo cuahuitl}² árbol de melocotón. {melocoton cuahuitl}² álamo, o otro árbol semejante. {pepeyo cuahuitl}² copa de árbol. {imalacayocan in cuahuitl}¹ árbol, pilar o columna de una brazada de grueso. {centlanahuatectli cuahuitl}¹ guía o pimpollo llevar, o tener el árbol. {izcallo in cuahuitl}¹ tronco de árbol cortado. {tetecuintic cuahuitl}² peral, árbol conocido. {peral cuahuitl}² membrillo, el árbol. {membrillo cuahuitl}² madroño, el árbol. {tepetoma cuahuitl}² árbol, o otra cosa así de dos brazadas de grueso. {ontlacuitlanahuatectli cuahuitl}² ramas de árbol. {imama in cuahuitl}² hacina de leña ayuntada, o maderos ayuntados. {tlatecpicholli cuahuitl}² el que es castigado y corregido o reprendido de otros. {tetl cuahuitl tlatoctilli}² cidro. {cidra cuahuitl}¹ lima el árbol. {lima cuahuitl}¹ enmendado. {tetl cuahuitl tlatoctilli}¹ peral, árbol conocido. {peral cuahuitl}¹ rama de árbol. {imama in cuahuitl}¹ capado árbol. {cenca tzone cuahuitl}¹ árbol o pilar de dos brazadas de grueso. {ontlanahuatectli cuahuitl}¹ melocotón, árbol conocido. {melocoton cuahuitl}¹ rama de árbol. {yitzcallo in cuahuitl}¹ estaca para atar bestia. {cauallo cuahuitl}¹ tinada de madera. {tlacententli cuahuitl}¹ hacina de leña. {tlatecpicholli cuahuitl}¹ tronco de árbol cortado. {tetepontic cuahuitl}²
cuammaxalolli: horca de dos gajos.² horca para revolver el trigo.¹
cuauhtlatzacuillotl: puerta de tablas.² puerta de madera.¹
◆ cuauhtlatza-cuillotl +: puerta que se cierra con dos puertas. {ontemani cuauhtlatzacuillotl}² puertas ambas a dos. {ontemani cuauhtlatzacuillotl}¹
cuauhtzotzocolli: horca de dos gajos.¹ horca de dos gajos.²
huicatinemi, mo: los que andan o viven juntos. pret.: omohuicatinenque.² en uno vivir dos.¹
◆ huicatinemi, nite: andar acompañando a otro. pret.: onitehuicatinen.² acompañar al mayor, o al igual del que acompaña.¹ acompañar a otro caminando.¹
huicollotecomatl +: vaso de dos asas. {necoc huicollotecomatl}²
huihuixoa, nitla: sacudir o menear el árbol, o mecer la cuna al niño, o menear al que duerme para que despierte, o prender por pena. pret.: onitlahuihuixo.² sacudir árboles de fruta.¹ prendar por pena.¹ mecer o menear cuna de niños o cosa semejante.¹
◆ huihuixoa +, nino: cabecear negando. {nino, tzontecon huihuixoa}¹
◆ huihuixoa +, nitla: sacudir, o menear y mecer dos cosas juntamente. pret.: onitlanehuanhuihuixo. {nehuan huihuixoa, nitla}² mecer uno con otro. {nitla, nehuan huihuixoa}¹
huiuxoa +, nitla: sacudir o mecer juntamente dos cosas. pret.: onitlanepanhuihuixo. {nepan huiuxoa, nitla}²
huiuxoa +, nitla: sacudir o mecer juntamente dos cosas. pret.: onitlanepanhuihuixo. {nepan huiuxoa, nitla}²
ic +: fin o conclusión de lo que digo o hago. {za ic ninocahua}² mecha de artillero, o de arcabucero. {icpatlamalintli ic motlequechia tlequiquiztli}² hablar en lengua extraña. {cecni tlatolli ic nitlatoa}¹ marzo mes tercero. {vel. ic yeimetztli in cexihuitl}¹ fisga para tomar pescado. {topilli yacatepozo ic michmalo}¹ calendario. {sanctome ic intonal moquetza}¹ navegar con velas tendidas. {cuachpanyoacalli ic nipano}¹ cosa formada en dos maneras. {occan icac ic tlachiuhtli}² advertir a otro para que ande sobre aviso en lo que le conviene. pret.: ic onixonexcac. {icnixonexca ic nitlamatzoa}² el que vive mal y viciosamente. {teuhtli tlazolli ic milacatzotinemi}² dichoso, o venturoso. {cualli ic onquizani}² y luego por esto. s. se enojó, &c. {niman ic}² quizá. s. hiciste algo para tomarlos por amigos? {azozan ic tiquimmocniuhti?}² grande sobremanera. {tlacempanahuia ic huey}² no tendremos ya alguna excusación. {aoctle ic titotzinquixtizque}² eje de carreta. {cuauhtemalacatl ic zotoc}² estar derramado el buen olor por todas partes. {centlamamani ic ahuiac}² darse de golpes en la pared. pret.: caltechtliic oninomotlac. {caltechtli ic ninomotla}² acompañar con buenas obras la fe. {cuallachihualiztli ic malintiuh ic ilacatziuhtiuh in notlane}¹ blanca cosa, en gran manera. {yuhqui ichca tlapochintli ic iztac}¹ mas conténtate con esto. {mazan ic pachihui immoyollo}² caer algo de punta, o con alguna punta. {iyacac ic}² no tener con qué excusarme. pret.: aocmotle ic oninotzinquixti. {aocmotle ic ninotzinquixtia}² dar con algo por esas paredes. pret.: caltechtli ic onicmotlac. {caltechtli ic nicmotla}² blanca cosa, en gran manera. {yuhquin edificio, o soltar el agua represada. pret.: onitlahuiton.² deshacer o desboronar pared.¹
ic +: fin o conclusión de lo que digo o hago. {za ic ninocahua}² mecha de artillero, o de arcabucero. {icpatlamalintli ic motlequechia tlequiquiztli}² hablar en lengua extraña. {cecni tlatolli ic nitlatoa}¹ marzo mes tercero. {vel. ic yeimetztli in cexihuitl}¹ fisga para tomar pescado. {topilli yacatepozo ic michmalo}¹ calendario. {sanctome ic intonal moquetza}¹ navegar con velas tendidas. {cuachpanyoacalli ic nipano}¹ cosa formada en dos maneras. {occan icac ic tlachiuhtli}² advertir a otro para que ande sobre aviso en lo que le conviene. pret.: ic onixonexcac. {icnixonexca ic nitlamatzoa}² el que vive mal y viciosamente. {teuhtli tlazolli ic milacatzotinemi}² dichoso, o venturoso. {cualli ic onquizani}² y luego por esto. s. se enojó, &c. {niman ic}² quizá. s. hiciste algo para tomarlos por amigos? {azozan ic tiquimmocniuhti?}² grande sobremanera. {tlacempanahuia ic huey}² no tendremos ya alguna excusación. {aoctle ic titotzinquixtizque}² eje de carreta. {cuauhtemalacatl ic zotoc}² estar derramado el buen olor por todas partes. {centlamamani ic ahuiac}² darse de golpes en la pared. pret.: caltechtliic oninomotlac. {caltechtli ic ninomotla}² acompañar con buenas obras la fe. {cuallachihualiztli ic malintiuh ic ilacatziuhtiuh in notlane}¹ blanca cosa, en gran manera. {yuhqui ichca tlapochintli ic iztac}¹ mas conténtate con esto. {mazan ic pachihui immoyollo}² caer algo de punta, o con alguna punta. {iyacac ic}² no tener con qué excusarme. pret.: aocmotle ic oninotzinquixti. {aocmotle ic ninotzinquixtia}² dar con algo por esas paredes. pret.: caltechtli ic onicmotlac. {caltechtli ic nicmotla}² blanca cosa, en gran manera. {yuhquin cepayahuitl ic iztac}¹ eje de carreta. {cuauhtemalacatl ic tlazotl}² no morirá con eso, o por eso. {amoma ic miquiz}² estar echado de codo. pret.: nomolic ic ononoca. vel. nomolic ic ononoya. {nomolic ic nonoc}² tener algún impedimento, o ofrecérseme algún estorbo. pret.: ocachi ic ononnellelti. {ocachi ic nonnelleltia}² un poco mayor. {ocachiton ic huey}² ser alguno útil y provechoso para alguna cosa. pret.: itla ic onontequixti. {itla ic nontequixtia}² blanca cosa, en gran manera. {yuhqui tizatl ic iztac}¹ vivir en pecados. {teuhtli tlazolli ic nin, ilacatzotinemi}¹ acompañar con buenas obras la fe. {cuallachihualiztli ic malintiuh ic ilacatziuhtiuh in notlane}¹ olorosa cosa que da mucho olor. {centlali moteca ic ahuiyac}¹ estar de codo. {nomolic ic nonoc}¹ arrojar algo a la pared. {caltechtli ic nitlamotla}¹ adquirir con trabajo lo necesario a la vida. {quihiohuia, ictonehua ic chichinaca in noyollo innonacayo}¹ mucho más por esto, o con esto se pone en peligro. {occenca ic mohuitilia}² aprovechar a otro. {itla ic, nontequixtia}¹ hacer lo que es en mí, o cumplir con mi consciencia, o dar lo que se me pide por haber fiado a otro, cuando le colgaron el día de su santo. pret.: ic oninoquixti. {quixtia ic, nino}²
ic occan: con ésta ya son dos veces, o en dos partes y lugares.²
icac +: de tres maneras, o en tres maneras. {excan icac}² parcionero que tiene parte. {tehuan icac}¹ formado en tres maneras. {excan icac ictlachiuhtli}² abad prelado o dignidad. {teoyotica tepan icac}¹ ídem. (pezo yyollo: fiel de balanza.) {ídem. (pezo yyollo: fiel de balanza.)}² cosa inquieta y desasosegada. {atlaca icac}² medianero, o cosa que está en medio de algo. {nepantla icac}² otra cosa diferente, o de otra manera diferente de las demás. {occecni icac}² en otra manera. {occecni icac}¹ pintura de un color. {zancecni icac tlacuilolli}¹ caballerizo. {cauallo pixque impan icac}¹ formado en dos maneras. {occan icac ictlachiuhtli}¹ cosa formada en dos maneras. {occan icac ic tlachiuhtli}² privar con alguno. {itlan n, icac}¹ formado en tres maneras; y así de los demás. {excan icac ictlachiuhtli}¹
◆ icac +, n: agra sierra o cuesta. {cencan nicac}¹ estar en lo alto. {aco nicac}¹ estar en lo alto. {tlacpac nicac}¹ estar cabe otro en pie. {itlan nicac}¹ estar delante del señor. {teixpan nicac}¹ privar con alguno. {ixpan nicac}¹ presidir, o gobernar. pret.: otepan nicaca. {tepan nicac}² estar en pie cabe otro. pret.: itlan o nicaya. vel. intlan onicaca. {itlan nicac}² presidir. {tepan nicac}¹
◆ icac +, ni: asistir o estar en la presencia de los grandes. pret.: onimauhcaicaya. {mauhca icac, ni}²
◆ icac, itlann: privar con alguna persona noble. pret.: itlan nicaca.²
icetca inome atoyatl: junta de dos ríos.¹ junta de dos ríos.²
ictlachiuhtli +: formado en tres maneras. {excan icac ictlachiuhtli}² formado en dos maneras. {ontlamantli ictlachiuhtli}¹ formado en dos maneras. {occan icac ictlachiuhtli}¹ formado en tres maneras; y así de los demás. {excan icac ictlachiuhtli}¹ formado en tres maneras; y así de los demás. {yetlamantli ictlachiuhtli}¹ cosa formada en dos maneras. {ontlamantli ictlachiuhtli}² formado o hecho en tres maneras. {yetlamantli ictlachiuhtli}²
icutontli: bisnieto o bisnieta.¹ nieto o nieta dos veces.¹ bisnieto, o bisnieta.² Véase también: teicuton.
ihuan cate: estar dos o tres cosas juntas.¹
ihuanca: estar una cosa junto a otra. pret.: ihuanocatca.² estar dos o tres cosas juntas.¹ juntas estar dos cosas.¹
ihuiptlayoc: dos días después. adv.² dos días después.¹
ilhuica +: estrecho de mar entre dos tierras. {ipitzahuayan in ilhuica atl}²
ilhuicac +: estrecho de mar entre dos tierras. {imonamicyan in ilhuicac atl}²
ilpiliztli +: el acto de atar algo así. {tlateteuh ilpiliztli}² encabestramiento. {necxi ilpiliztli}² reatadura. {tlaoppa ilpiliztli}¹ atacadura de calzas. {necalzas ilpiliztli}² reatadura de cosa atada dos veces. {tlaoppa ilpiliztli}² el acto de atar una cosa con otra. {tlanetech ilpiliztli}²
ilpiyani +: el que ata reciamente alguna cosa. {tlateteuh ilpiyani}² el que ata alguna cosa dos veces. {tlaoppa ilpiyani}² atraillador tal. {tlanehuan ilpiyani}¹
imomextin: ambas a dos personas o culebras.¹ entrambas personas.¹ ambos a dos, o entrambos.²
imonamicyan in ilhuicac atl: estrecho de mar entre dos tierras.²
imonamicyan inilhuicaatl: estrecha mar entre dos tierras.¹
imonamicyan intlalli: estrechura de tierra entre dos mares.²
imonteixtin: ambas a dos animalias, o pájaros.¹ entrambos animales irracionales.¹ ambas a dos animalias, o pájaros.²
in oyuhonxihuitl: después de dos años o después de pasados dos años.¹
inepaniuhca: junta de dos ríos.¹
inepaniuhca in ome atoyatl: junta de dos ríos.²
inic: con que, o para que. adv.²
◆ inic +: no tiene par en preciosidad, o es más precioso que todo lo demás. {aoctle ihuan inic tlazotli}² mucho más hermoso y lindo que todo lo demás. {ocualca inic chipahuac}² hasta ahora, o en el tiempo pasado. {ixquichcahuitl inic otihuallaque}² ídem. (aoctle ihuan inic tlazotli: no tiene par en preciosidad, o es más precioso que todo lo demás.) {aoctle yuhqui inic tlazotli}² cara con dos haces. {zanquitlatia inic tlahueliloc}¹ hasta aquí o hasta ahora, por el tiempo pasado. {ixquichcahuitl inic otihuallaque}¹ dar grandes voces. {aoctle yuhqui inic ni, tzatzi}¹ tiempo no tener para hacer algo ni oportunidad. {atlaquenmanti inic nic, chihuaz}¹ peor, comparativo de malo. {ocualca inic acualli}¹
◆ inic +: llamar tocando con la mano. {nitla, tzotzona inic nitenotza}¹
inilhuicaatl +: estrecha mar entre dos tierras. {imonamicyan inilhuicaatl}¹ estrecha mar entre dos tierras. {itzoliuhyan inilhuicaatl}¹ estrecha mar entre dos tierras. {ipitzahuayan inilhuicaatl}¹
inmochiuh +: andar en dos años que acaeció algo. {yeyauh onxiuhtiz inmochiuh}¹ andar en un año que se hizo o aconteció algo. {ye yauh cexiuhtiz inmochiuh}¹
innehuan: ambas a dos personas.² entrambas personas.¹
inome +: junta de dos ríos. {icetca inome atoyatl}² junta de dos ríos. {icetca inome atoyatl}¹
inome atoyatl: junta de dos ríos.¹
intlalli +: estrechura de tierra entre dos mares. {ipitzahuayan intlalli}² estrechura de tierra entre dos mares. {imonamicyan intlalli}² estrecha tierra. {itzoliuh yan intlalli}¹ estrecha tierra. {ipitzahuayan intlalli}¹
inye yuh onxihuitl: después de dos años o después de pasados dos años.¹
ipan: sobre, preposición.¹ encima de algo. preposición.²
◆ ipan +: echar las cosas a la mejor parte. pret.: cualli ipan oniccuep. {cualli ipan niccuepa}² silla de caballo. {cauallo ipan icpalli}² fiar en hacienda abonándola. pret.: ipan oninixquetz. {ixquetza, ipan nin}² ídem. (mazan huel iuhyauh: moderadamente, o hágase con moderación.) {mazanhuel ipan}² ocho mil y seis cientos. {cenxiquipilli ipan centzontli ipan matlacpohualli}² encomendar mi necesidad al que me puede socorrer en ella, catándole primero la benevolencia. metáf. {atihuitzo atahuayo ipan nimitznomachitia}² airado por mucho tiempo. {icualan ipan nemi}² graduado en ciencia. {tlamahuizomactli ipan tlamatiliztli}² arras de casamiento. {cihua nemactli ipan nenamictiliztli}² caminante así. {cauallo ipan yani}¹ día y medio. {cemilhuitl ipan nepantla tonatiuh}¹ aparecer en figura de alguna cosa. {itla ipan nino, quixtia}¹ aparecimiento así. {itla ipan nequixtiliztli}¹ menospreciar. {atle ipan ni, tlachia}¹ desacato tal. {atle ipan teittaliztli}¹ ídem. pret.: cualli ipan onictlachialti. {cualli ipan nictlachialtia}² tener algo por cosa incomportable y pesada. {ayehualiztli ipan nicmati}² tener en gran estima el padre a su hijo. {cozcateuh quetzalteuh ipan nimitzmati}¹ echar a mala parte las cosas. {zan tlein ipan niccuepa}¹ mediano entre grande y chico. {zan ipan}¹ odrecillo odre pequeño. {zan ipan cualli ehuaxiquipilli}¹ infamia. {aoctle ipan teittalizzotl}¹ tener en gran estima el padre a su hijo. {cozcatl; quetzalli ipan nimitzmati}¹ mes y medio. {centetl metztli ipan tlaco}¹ condición tener así. {yuh ipan nitlacat}¹ tanto y medio. {ixquich ipan centlacol}¹ nacemos con esta naturaleza y condición, o inclinación. {niman yuh ipan titlacati}² oportuna cosa con sazón. {huel ipan monequi}¹ echar las cosas a la más flaca parte. pret.: zantlein ipan oniccuep. {zantlein ipan niccuepa}² obstinación. {acualli ipan nechicahualiztli}¹ hacer algo de mala gana. {tequitl ipan nicmati}¹ tomar en buena parte. {cualli ipan nic, cuepa}¹ edad no conocida o encubierta de los muchos años que alguno tiene diciendo ser de menos años de los que ha. {nipiltontli ipan ninomati}¹ acertar a lo que se tira. {huel ipan nicuica}¹ cabalgar a caballo. {cauallo ipan ninotlalia}¹ airado largo tiempo. {icualan ipan nemi}¹ jinete. {cototzyetiuh ipan cauallo}¹ perseverante. {cualli ipan nemini}¹ id est, no lo ternás por cosa de poco valor. {azanitla ipan ticmatiz}² tener gran amor el padre al hijo. metáf. {quetzalteuh, cozcateuh ipan nimitzmati}² desastrado. {ohui ipan yani}² condición natural. {iuh ipan tlacatiliztli}² arras de casamiento. {cihua tetlauhtilli ipan nenamictiliztli}² tenerse o estimarse en poco. pret.: atle ipan oninottac. {atle ipan ninotta}² perseverancia así. {cualli ipan nemiliztli}¹ libras dos y media. {ontlatamachihualoni ipan tlaco}¹ acertar a lo que se tira. {huel ipan nictlaxilia}¹ infamado ser. {aoctle ipan nitto}¹ infamado. {aoctle ipan nitto}¹ desmerecer. {aoctle ipan ninotta}¹ condición natural. {yuh ipan tlacatiliztli}¹ libra y media. {centlatatnachihuaioni ipan tlaco}¹ oportunamente. {huel ipan}¹ ídem. pret.: cualli ipan onicma. {cualli ipan nicmati}² después que me bautice. {nonecuatequiliz ipan}² ir o andar a caballo. pret.: cauallo ipan onia. {cauallo ipan niauh}² morir de coraje. {nocualan ipan nimiqui}¹ mes y medio. {cemetztli ipan tlaco}¹ caminante así. {cauallo ipan yetiani}¹ cabalgar a caballo. {cauallo ipan nitleco}¹ caminar a caballo. {cauallo ipan nietiuh}¹ airado largo tiempo. {icualan ipan nemini}¹ desastrado. {ohui ipan yani}¹ estimar en poco o en nada. {atle ipan nicmati}¹ marzal cosa de este mes. {marzo ipan mochihuani}¹ dos libras y media. {ontlatamachihualoni ipan tlaco}² lo mismo es que noyollo connamiqui. {noyollo ipan yauh}² siete cientos. {centzontli ipan caxtolpohualli}² ocho mil y seis cientos. {cenxiquipilli ipan centzontli ipan matlacpohualli}² aparecer en figura de otra cosa. pret.: itla ic oninoquixti. {itla ipan ninoquixtia}² ídem. (icualan ipan nemi: airado por mucho tiempo.) {icualan ipan nemini}² obstinación o perseverancia en el mal. {acualli ipan nechicahualiztli}²
◆ ipan +: edad no conocida o encubierta de los muchos años que alguno tiene diciendo ser de menos años de los que ha. {nino, coneitta nipiltontli ipan ninehua}¹ reconocer algo, o caer en la cuenta de lo que no entendía bien. pret.: noyollo ipan oya. {yollo ipan yauh, no}²
ipitzahuayan in ilhuica atl: estrecho de mar entre dos tierras.²
ipitzahuayan inilhuicaatl: estrecha mar entre dos tierras.¹
ipitzahuayan intlalli: estrecha tierra.¹ estrechura de tierra entre dos mares.²
ititlan +: legado del papa. {santo padre ititlan}¹ mensajero entre dos. {ometlacatl ititlan}¹
itlatol +: doblado hombre. {necocca itlatol}¹ lo mismo es que necocnemi. {necoc quitlalia itlatol}² doblado hombre. {necoc quitlalia itlatol}¹ doblado así. {zan acentetia itlatol}¹ hombre doblado y de dos caras. {necocca itlatol}² perder la habla el enfermo. {oconcauh itlatol}¹ hombre doblado de dos caras o haces. {necocquitlalia itlatol}¹ hombre doblado de dos caras o haces. {necocca itlatol}¹ tener ya perdida la habla el enfermo. {oconcacauh itlatol}²
itzoliuhyan inilhuicaatl: estrecha mar entre dos tierras.¹
iuh nenonotzaliztli: partido o concierto entre dos.²
ixeque +: chismeros, o malsines, o demonios que tienen dos caras, y tienen ojos con que ven por detrás y por delante. {necoc ixeque}²
ixquich: todo.² todo.¹ tanto.¹
◆ ixquich +: cosa cuadrada, o de cuatro esquinas. {nauhcampa ixquich}² catorce tanto. {matlacpa onappa ixquich}² treinta tanto. {cempohualpa ommatlacpa ixquich}² cuarenta tanto. {ompohualpa ixquich}² tres tanto. {yexpa ixquich}² envidar en juego. pret.: oppa ixquich onictlanito. {oppa ixquich nictlanitoa}² quince tanto. {caxtolpa ixquich}² diecisiete tanto. {caxtolpa oceppa ixquich}² casi tanto. s. como eso, o poco más o menos que eso. adv. {achi ixquich}² trece tanto. {matlacpa omexpa ixquich}² cosa cuadrada. {nohuiampa ixquich}² siete tanto. {chicuppa ixquich}² igual peso. {nenecoc ixquich}¹ cuadrada cosa. {nauhcampa ixquich}¹ cuadrada cosa. {necoc ixquich}¹ cuadrada cosa. {nohuiampa ixquich}¹ dos tanto. {uppa ixquich}¹ no solamente quiere. {amo zan ixquich quimonequiltia}² menos es que lo otro. {amo ixquich}¹ otro tanto. {ocno ixquich}² añadir otro tanto. {ocno ixquich nicualaquia}² cien veces tanto. {macuilpohualpa ixquich}² nueve tanto. {chicunappa ixquich}² otro tanto. {occeppa ixquich}² setenas penas del hurto. {chicopa ixquich tetlaxtlahuiltiliztli}¹ cosa que se le añadió otro tanto. {ocno ixquich huallatlalilli}² ochenta tanto. {nappohualpa ixquich}² cuatro tanto. {nappa ixquich}² cinco tanto. {macuilpa ixquich}² cabal lo que viene justo. {huel ixquich}¹ cosa justa y cabal. {huel ixquich}² jugando, poner la cantidad de dineros, que en tres o cuatro juegos le ha ganado su contrario, para que en un solo juego se desquite de todo, o que el otro le gane en el último juego otro tanto cuanto en los otros tres o cuatro le ha ganado, casi envidar o reenvidar. {oppa ixquich nictlanitoa}¹ poco más o menos. {achi ixquich}¹ poco menos. {amo cenca ixquich}¹ abasta; adv. {mazan ixquich}¹ diez tanto. {matlacpa ixquich}² once tanto. {matlacpa oceppa ixquich}² doce tanto. {matlacpa omoppa ixquich}² diecinueve tanto. {caxtolpa onnappa ixquich}² diecisiete tanto. {caxtolpa omoppa ixquich}² dieciocho tanto. {caxtolpa omexpa ixquich}² ocho tanto. {chicuexpa ixquich}² siete tanto. {chicuaceppa ixquich}² otro tres tanto. {oquexpa ixquich}² dos tanto. {oppa ixquich}² igualmente tanto de ambas partes. {necoccampa ixquich}² cuadrada cosa. {necoc ixquich}² veinte tanto. {cempohualpa ixquich}² cuatro tanto. {nappa ixquich}¹
iyoccanixti: ambas a dos raciones.² en una parte y en otra.¹
iyoccanixtipan: en ambas a dos partes o lugares.²
iyontlamanixti: ambas a dos cosas o partes, o ambos a dos pares.²
iyontlamanixtipan: en ambas a dos partes, o cosas.²
machochoa, mo: abrazarse dos poniendo el uno la cabeza en el cuello del otro. pret.: omomacochoque.²
macochoa, mo: abrazarse dos, poniendo el uno la cabeza en el cuello del otro.¹ abrazarse dos personas echando los brazos sobre los cuellos. pret.: omomacochoque.²
macuilpohualipilli: dos mil matas, esteras, tortillas, pliegos de papel. &c.²
malintihuetzi, ti: caer dos en el suelo asidos. pret.: otimalintihuetzque.² caer juntamente algunos.¹
mamacochoa, mo: abrazarse dos, poniendo el uno la cabeza en el cuello del otro.¹
mantihui +: de dos en dos ir. {toome mantihui}¹ ir de dos en dos. pret.: otoomemantiaque. {toome mantihui}² ídem. pret.: otoome mantiaque. {oome mantihui, t}²
mantinemi +: andar pareados de dos en dos. pret.: otoome mantinenca. {toome mantinemi}² andar de dos en dos. pret.: otoome mantinenca. {oome mantinemi, t}² ser importuno. pret.: teixtlan onimantinen. {mantinemi, teixtlan ni}²
◆ manti-nemi, teixtlan ni: ser importuno. pret.: teixtlan onimantinen.²
maquizcoatl: culebra de dos cabezas.¹ malsín.¹ chismero.¹ culebra de dos cabezas.²
matlactzonxiquipilli: trescientos mil, y más dos mil.²
maxalihui: dividirse los ríos; y lo mismo dicen de los caminos.¹ dividirse el camino en encrucijadas, o el río en arroyos, o las ramas del árbol. pret.: omaxaliuh.² apartarse dos caminos en la encrucijada, o dos ramas del árbol, o dos ríos o arroyos, o desatinarse y pervertirse alguno.¹
◆ maxa-lihui, ni: estar cebado o encarnizado en algo. pret.: onimaxaliuh.² acostumbrarse a algo.¹ hallarse bien dondequiera.¹ cebado estar alguno en alguna cosa.¹ encarnizarse.¹ apartarse dos caminos en la encrucijada, o dos ramas del árbol, o dos ríos o arroyos, o desatinarse y pervertirse alguno.¹
◆ maxalihui +, ni: hallarse bien con alguno. {tetech nimaxalihui}¹ estar enamorado, o aficionarse mucho y enamorarse de alguna persona, estando cautivo de ella. pret.: tetech onimaxaliuh. {tetech nimaxalihui}²
maxaltic: dividido camino o encrucijada.¹ cosa divisa como camino, o horcajadura de árbol. &c.²
◆ maxaltic +: hombre doblado y de dos caras. {yollo maxaltic}²
metztli +: luna demediada, o menguada. {cotonqui metztli}² menguante de luna. {ic mictiuhin metztli}¹ cuatro meses. {nahui metztli}¹ luna nueva. {ohualmoman metztli}² luna llena. {omacic metztli}² menguante de luna. {inecuepaliz in metztli}¹ cuatro meses. {nahui metztli}² el mes de agosto. {icchicuei metztli incexihuitl}² el mes de julio. {icchicuntetl metztli in cexihuitl}² dos meses. {ontetl metztli}² luna nueva. {yancuic metztli}¹ julio mes. {ic chicontetl metztli in cexihuitl}¹ luna llena. {oyahualiuh metztli}¹ menguante de luna. {ic polihui im metztli}¹ nalgada de tocino. {tocino metztli}¹ luna llena. {ye yahualtic metztli}¹ setiembre mes. {icchicunahui metztli in cexihuitl}¹ dos meses. {ome metztli}¹ media luna. {tlapanqui metztli}¹ octubre mes. {icmatlactetl metztli incexihuitl}¹ dos meses. {ontetl metztli}¹ luna nueva. {oquizaco metztli}¹ media luna. {centlacol metztli}¹ luna nueva. {oquizaco metztli}² luna llena. {oueix metztli}² noviembre mes. {icmatlactetl oce metztli in cexihuitl}¹ luna llena. {oueix metztli}¹ mes y medio. {centetl metztli ipan tlaco}¹ luna demediada. {cotonqui metztli}¹ mayo, mes quinto. {icmacuilli metztli incexihuitl}¹ agosto mes. {ic chicuei metztli icexihuitl}¹ luna demediada. {tlapanqui metztli}¹ luna llena. {omacic metztli}¹ junio mes. {icchicuacem metztli in cexihuitl}¹ luna nueva. {ohualmoman metztli}¹ crecer la luna. {hueyxtiuh in metztli}¹ menguante de luna. {ic iloti im metztli}¹ menguante de luna. {inecuepaliz im metztli}² abril, mes cuarto. {ic nauhtetl metztli icexihuitl}¹ luna que está ya llena. {oyahualiuh metztli}² luna llena. {otlapaliuhcat metztli}² el mes de abril. {icnauhtetl metztli ice xihuitl}² pernil de tocino. {tocino metztli}² estar ya la luna llena. {yeyahualtic metztli}² el mes de marzo. {ic yei metztli ice xihuitl}² dos meses. {ome metztli}² el mes de octubre. {ic matlactetl metztli ice xihuitl}² menguante de luna. {ye mictiuh im metztli}² media luna, o luna demediada. {tlapanqui metztli}² eclipsada luna. {ocualoc in metztli}¹ enero. {icce metztli, ince xihuitl}¹
mixiuhqui: parida.² parida de dos mellizos.¹ parida.¹
◆ mixiuhqui +: puerca grande y parida. {cihuacoyametl mixiuhqui}¹
mixnamicticate: vivir algunos juntamente en uno.² en uno vivir dos.¹
moncahuitinemi: andar o vivir dos juntos.²
achi mochintin: casi todos ellos.²
actihuetzi, n: hundirse en tierra o lodo, &c.¹ caer de improviso hundiéndose en hoyo que no se parecía. pret.: onactihuetz.² sumirse en agua o en cosa así.¹ caer en hoyo pequeño.¹
acua: rezumarse el vaso o la tinaja cuando es nueva.¹ ay ay ay; quejándose.¹ rezumarse la vasija nueva.² ay ay. del que se queja de lo que le duele. interjección.²
acuecueyo: ondoso, lleno de ondas.¹
acuenyo: ondoso, lleno de ondas.¹
ahahuia +: alegrarme del mal de otro. {teca n, ahahuia}¹ escarnecer del que le acaeció algún desastre. {teca n, ahahuia}¹ holgarse del mal ajeno. {tepan n, ahahuia}¹ burlar de alguno riéndose del. {tecan, ahahuia}¹
◆ ahahuia +, n: alegrarse del mal ajeno. pret.: tepan onahahuix. {tepan nahahuia}² tomar placer o alegrarse del mal ajeno. pret.: teca onahahuix. {teca nahahuia}²
ahaxixxo: meada cosa con meados.¹
ahuiltia, nic: hacer mal al caballo o jinetear. pret.: onicahuilti.²
◆ ahuiltia, nin: pasar tiempo. pret.: oninahuilti.² pasar tiempo.¹
◆ ahuiltia, nite: dar placer a otro con algún juego regocijado, o retozar a alguna persona. pret.: oniteahuilti.² retozar.¹
◆ ahuiltia +: escarnecer. {teca nin, ahuiltia}¹ mofar escarneciendo. {teca nin, ahuiltia}¹ falsar contrahacer. {teca nin, ahuiltia}¹
◆ ahuiltia +, nin: burlar de alguno riéndose del. {teca ninahuiltia}¹
ahuitoca, nin: tomar por sí la reprensión que se da a todos en general. pret.: oninahuitocac.² sentirse de la reprensión, tomando por sí lo que en general se amonesta a todos.¹ pensar alguno que le reprenden otros y que le riñen.¹
aimel motta: discordes y enemistados.¹
aixtlahua, nin: rodear la mujer los cabellos a la cabeza componiéndose. pret.: oninaxtlauh.²
alahua, nin: resbalar. pret.: oninalauh.² caer resbalando o yéndoseme los pies.¹ resbalar o deleznarse.¹ deslizar o resbalar.¹
◆ alahua, nite: untar a otro con ungüento, o con cosa semejante. pret.: onitealauh.² untar.¹
altepetl: pueblo de todos juntamente.¹ rey.¹ lugar e pueblo.¹ pueblo, o rey.²
amicoa: morir todos de sed. s. tener todos gran sed. pret.: oamicoac.²
amix amonacaz xiccuicau: sed avisados prudentes y sabios.²
amiximati i tlacual: abundoso en convite.¹
amo hueynahuatil: sois muy obligados.²
amo namique: soltero o soltera no casados.¹ soltero.¹
amonacaz +: sed avisados prudentes y sabios. {amix amonacaz xiccuicau}²
amoneltitica: condicional cosa.¹ cosa dudosa, o que está en condición.²
amoxtlatlatlamachilli: iluminados libros.¹ ídem. (amoxtlatlamachilli: libro iluminado.)²
ana +, nic: alentar o tomar huelgo el que tañe trompeta. {nihio nicana}¹ edificarse, tomando ejemplo de otro. {tetech nicana}¹ entresacar algo. {itzalan nicana}¹ tomar ejemplo de otro. pret.: tetech onican. {tetech nicana}² alentar descansando. {nihio nicana}¹ entresacar algo. pret.: itla onican. {itlan nicana}² entresacar algo. {itlan nicana}¹ seguir o imitar vida de otro. {tetech nicana}¹
◆ ana, nin: crecer en el cuerpo. pret.: oninan.² crecer el hombre.¹ abstenerse de algo, o irse a la mano.¹
◆ ana, nite: tomar, asir, o prender, o adiestrar ciego. pret.: onitean.² adiestrar ciego.¹ prender.¹ asir o prender a otro.¹
◆ ana, nitla: trabar, o asir algo, o apartar y quitar alguna cosa. pret.: onitlaan.² quitar, apartar algo.¹ arrancar o sacar lo que está hincado.¹ coger algo arrancándolo.¹ trabar.¹ desarrugar lo arrugado.¹
◆ ana, nonte: acompañar a otro desde su casa.¹
◆ ana, tita: trabarse o asirse unos a otros de las manos para danzar. pret.: otitaanque.²
◆ ana +: cosa correosa como ulli. {ma ana}²
◆ ana +, n: desenvainar espada. pret.: onespada an. {espada ana, n}²
◆ ana +, ni: desenvainar la espada. {ni, espada ana}¹ desensillar bestia. {ni, cauallo silla ana}¹
◆ ana +, nino: contenerse o abstenerse, yéndose a la mano. {nino, tlacahualtia, nin, ana}¹
anamiqui: soltero o soltera no casados.¹
anecaccanenequiliztli: disimulación tal; y así de los demás sentidos.¹
anel ni, quitta: mirar a otro con enojo, o andar con el rostrituerto, mirándolo con ojos turbios y ceñudos.¹
anquimihioyohuiltique +: seáis bien venidos. es salutación. {o anquimihioyohuiltique}²
apizmicoa: tener todos hambre, o morir todos de hambre. pret.: oapizmicoac.²
atel: ser perezosos o desganados.²
atlamachtia, nite: hacer pesar a otro.¹ lisonjear, traer la mano por el cerro, cumpliendo con todos, por hacer su hecho, &c.¹ afligir mucho a otro.¹ afligir o fatigar a otro.¹ Véase además: teatlamachtia.
atle: nada, o ninguna cosa.²
◆ atle +: vivir en pobreza. {monequi, atle notech}² ser codicioso de cuanto hay. pret.: atle oniquixcauh. {ixcahua, atle niqu}² persona necesitada y pobre. {onehua, atle}² sin. preposición. {in atle}² abundoso. {tlatquihua, atle quitemachia}¹ carnal y vicioso. {quixcahuia ininacayo, atle itechquimaxitillani}¹
atle quicahualiztlamati: avariento, escaso y apretado.² guardoso de lo suyo.¹ escaso.¹
atletilia, nic: deshacer con menosprecio lo que otro dice o hace.¹
◆ atletilia, nin: aniquilarse o deshacerse. pret.: oninatletili.² tornarse nada.¹ humillarse, apocándose o aniquilándose.¹ volverse nada o aniquilarse.¹
◆ atletilia, nite: deshacer o apocar a otros. pret.: onitlatletili.²
ax +: ay ay ay; quejándose. {ax ax}¹
ax ax: ay ay ay; quejándose.¹ Véase: a xax.
axcahua: poseedor.¹ señor de hacienda.¹ abundoso.¹ dueño de algo.¹ rico.¹ dueño de algo, o rico y próspero.²
axcatica +: abundosamente. {miec axcatica}¹
axcatl: hacienda.¹ posesión.¹ Véase también: teaxca, yaxca, amaxca.
◆ axcatl +: común cosa, s: de todos. {nepan axcatl}¹ abundancia tal. {miec axcatl}¹ cosa, o hacienda común que pertenece a todos. {nepan axcatl}²
axixtli: meada de meados.¹ meados las orinas.¹ orina.¹ meados o orines.²
axtlahualli: cabellos compuestos y rodeados a la cabeza de la mujer.¹
ayecomilli: heredad de frijoles gordos.²
◆ayecomilli +: habar. {castillan ayecomilli}¹
ayecotli: frijoles gordos.² frijoles grandes.¹
◆ayecotli +: haba, legumbre. {castillan ayecotli}¹
ayotoco: todos siembran semillas de calabazas.²
ayotoco: todos siembran semillas de calabazas.²
caaquia +: el que no hace caso de sus deudos por estar él rico. metáf. {ima icxi itlan caaquia}²
cacahua, mo: espacio o intervalo como en el canto, o dando golpes cesando de darlos de cuando en cuando.¹ pausa o intervalo de los que cantan, o dan golpes.²
◆ cacahua, tito: dejarse o apartarse muchas veces los casados, o pasarse los unos a los otros los que caminan, o los que trabajan y cavan la tierra a destajo. pret.: otitocacauhque.² a porfía hacer algo.¹
◆ cacahua +, mo: privar con alguno. {notech mocacahua}¹
cacapania, nino: restallar o hacer crujir los dedos estirándolos. pret.: oninocacapani.² crujir los dedos estirándolos.¹
cacauhtoc, nocon: estar agonizando y finándose. pret.: onoconcauhtoya, vel. onoconcacauhtoca.² malo estar mucho, casi a la muerte.¹
◆ cacauhtoc, nocon +: estar al punto de la muerte, o estar agonizando. {ye noconcacauhtoc}²
cacauhtoc +: estar agonizando y finándose. pret.: onoconcauhtoya, vel. onoconcacauhtoca. {nocon cacauhtoc}²
cahua, nic in otli: apartarse del camino.¹
◆ cahua, nic in tlamatlactetilia: diezmar.¹
◆ cahua, nino: callar, o cesar de hacer algo, o quedarse en algún lugar el que vino de otra parte. pret.: oninocauh.² quedarse.¹ estancar, pararse yendo andando.¹ cesar de hacer algo.¹ callar.¹ dar a sí mismo.¹ alzar de obra.¹
◆ cahua, nite: dejar o desamparar a otro o exceder y sobrepujar a los otros. pret.: onitecauh.² quitarse los casados.¹ partirse de lugar o de persona.¹ desamparar a alguno.¹ sobrepujar.¹ dejar o desamparar a otro.¹
cahua, nitla: dejar algo, o llevar alguna cosa a otra parte. pret.: onitlacauh.² dejar algo.¹
◆ cahua +, nitla: encargar a otro algo para que lo guarde. {tetech nitlacahua}¹ encargar algo a otro. {tetech nitlacahua}¹ encomendar, o encargar algo a otro. pret.: tetechonitlacauh. vel. otetech niccauh. {tetech nitlacahua}²
◆ cahua, nonte: acompañar a otro hasta su casa. pret.: onontecahuato, vel. onontecauh.² acompañar a otro hasta su casa. pret.: onontecauh.² acompañar a otro hasta su posada.¹
◆ cahua +: traición hacer o tratar. {temac nite, cahua}¹ perder alguna cosa por pereza o negligencia. {nixcoyan nic, cahua}¹ en fin o en conclusión. {zaic nino cahua}¹
◆ cahua +, nic: dejar de hacer una cosa por otra. {zaniuh niccahua}¹ pegar enfermedad contagiosa. {tetech /p/niccahua in nococoliz}¹ dejar de hacer una cosa por otra. {yuh niccahua}¹ ser más aventajado, o mejor que otro. pret.: hueca oniccauh. {hueca niccahua}² dejar de hacer una cosa por otra, o no hacer caso ni vengarme del que me injurió. pret.: iuh oniccauh. {iuh niccahua}² dejar de hacer algo por negligencia, o dejar de hacer una cosa por otra. pret.: zaniuhoniccauh. {zaniuh niccahua}²
◆ cahua +, nino: comprometer en manos de alguno. {tetech ninocahua}¹ comprometer, o ponerse en las manos de otro. pret.: tetech oninocauh. {tetech ninocahua}² fin o conclusión de lo que digo o hago. {za ic ninocahua}² dar o entregar alguno a sí mismo en manos de otros, o cometer su causa o negocios a otro, dejándose en sus manos. pret.: temac oninocauh. {temac ninocahua}² fiarse de otro confiándose del. {tetech ninocahua}¹